هنر حصیربافی چیست؟

حصیربافی(Mat weaving) به معنی بافت رشته های حاصل از الیاف گیاهی به کمک دست یا با استفاده از ابزارهای ساده ی دستی است که منجر به ساخت محصولات مختلفی مانند زیرانداز، سفره ی حصیری، انواع سبد، انواع ظرف و… می شود. در این مقاله قصد داریم شما را با هنر حصیربافی اشنا کنیم پس تا پایان مقاله با ما همراه باشید.

هنر حصیربافی چیست؟

حصیربافی یا بافت بوریا یا بوریا بافی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنها است. نمونه های به دست آمده در بین النهرین و آفریقا گواه آن است که حصیربافی و سبدبافی منشأ نه فقط نساجی،بلکه سفالگری یا کوزه گری نیز بوده و اسناد و مدارکی در دست است که نشان می دهد نخستین زیراندازهای بشری از نی و گیاهانی که در باتلاق های سفلای بین النهرین می روئیده، تهیه شده و اولین سر پناه ها پس از زندگی در غارها به کمک حصیر و نی پدید آمده است.

حصیربافی در بسیاری از کشورهای جهان به ویژه آن دسته از ممالکی که به مواد اولیه مورد نیاز این رشته دسترسی دارند، مرسوم و متداول بوده است. از مهمترین کشورهای تولیدکننده محصولات حصیری می توان: برمه، هنگ کنگ، هند، اندونزی، ژاپن، جمهوری کره، مالزی، پاکستان، سریلانکا، تایلند، مکزیک، کامرون، چاد، اتیوپی و سنگال را نام برد.

حصیربافی در ایران نیز دارای سابقه طولانی است. صنعت پر رونق بافت حصیر و نی در سیستان به حدی گسترده بود که فرآورده هایش به همه نقاط ایران فرستاده می شد. امروزه در مناطق مختلف کشورمان به ویژه مناطق شمال و جنوب آن، هر کجا که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه امکان پذیر باشد می توان نشانه هایی از حصیر و سبدبافی یافت. امروزه این محصول در استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان، کردستان، هرمزگان، بوشهر، کرمان، یزد، فارس، مازندران، گیلان و تهران رایج می باشد. همچنین شاهد رواج سبدبافی در خوزستان، خراسان و آذربایجان شرقی و مرواربافی و چم بافی در گیلان می باشیم.

حصیرهای ساخت شمال طرح هایی هندسی دارند که از خود بافت نی طبیعی یک رنگ پدید می آیند و در میناب نوارهای رنگین از نی قرمز، در داخل حصیر بافته می شود.حصیر نه فقط به عنوان کف پوش و زیرانداز، بلکه همراه با تیرهای چوبی به عنوان پوشش سقف خانه ها نیز به کار می رود. در چادرهای عشایری، دیواره چادر را از بافتن نی به ریسمان و موی بز می سازند.(اگر علاقه به هنر سیاه چادر بافی دارید می‌توانید مقاله مربوط به آن را بخوانید)

قشقائی ها در این زمینه طرح هایی مشبک با ریسمان مشکی به وجود می آورند. عشایر کرد نی های عمودی را تماماً از ریسمان های رنگین پشمی می پوشانند و طرح های هندسی جانداری از آنها می سازند و گاه تصویر آدم ها و حیوانات را هم بر آنها می افزایند، چیغ ها در درون چادر در آستانه در قرار دارند و تابستان ها که حصیر بیرونی را بالا می زنند تا هوا به درون بیاید، چیغ هم مانع دیده شدن درون چادر از بیرون می شود، هم هوای خنک را از لابه لای خود می گذراند و هم جلوی گرد و غباری را که ناشی از باد و عبور حیوانات است می گیرد. بلوچ ها نیز خانه های خود را به شکل سبدهایی غول آسا به نام کپر می سازند. حالت دیوار کپر که از درون به گنبد می ماند با نقش های مارپیچ خود روح آدمی را به سوی نامتناهی اوج می دهد.

لوازم حصیربافی

مواد اولیه ی مورد مصرف حصیربافان نقاط مختلف ایران به نسبت تنوع محیط جغرافیائی کشور متفاوت و بیشتر عبارت است از:

برگ درخت خرما (پیش)، برگ درخت خرمای وحشی نر (پرگ)، برگ درخت خرمای وحشی ماده (داز)، ساقه های نی باتلاقی مناطق گرمسیری خوزستان، ساقه های نی باتلاقی مناطق سردسیر اطراف دریاچه زریوار در نزدیکی شهر مریوان، ساقه های نی باتلاقی مرداب های انزلی (لی یا لیغ)، ساقه های گندم در استان های زنجان و آذربایجان، ساقه های نی خودروی اطراف رودخانه های استان فارس (مور)، ساقه های نی باتلاقی اطراف دریاچه هامون در نزدیکی زابل، ترکه بید در استان های تهران و مازندران و روستاهای مراغه و ساقه های نی خود روی اطراف جوی های آب (نی باغی).

ابزار و وسایل حصیربافی

ابزار و وسایل مورد استفاده در حصیربافی بسیار محدود بوده و از تعدادی ابزار ساده و ابتدایی نظیر داس، انواع کارد، سوهان، درفش، قیچی، سوزن و… تجاوز نمی کند.

این ابزار که عمدتاً برای قطع گیاهان و پیراستن آنها به منظور آماده سازی مواد اولیه مورد استفاده قرار می گیرد و گاهی نیز حین تولید به عنوان وسیله ای کمکی امر ساخت را تسهیل می بخشد دارای ساختمان و خصوصیات بسیار ساده ای است و آنچه بیشتر محصولات حصیری را شکل می بخشد مهارت و ذوق دست اندرکاران است.

آموزش حصیربافی

اساس شیوه ی حصیربافی، مبتنی بر در هم بافتن رشته های تهیه شده از برگ، ساقه و شاخه های نازک برخی از گیاهان است. تار و پود تشکیل دهنده ی آثار بافتنی همان رشته هایی هستند که هنگام بافت انعطاف پذیر بوده و به راحتی بافته می شوند. انجام کار حصیر بافی شامل شش مرحله است که به ترتیب چیدن برگ ها، خیساندن، جدا کردن پرهای برگ ها از شاخه ها، رنگ آمیزی، بافتن حصیر و مراحل تکمیلی است.

برای ساخت حصیر برگ فیشی ابتدا برگ درخت خرما را به اندازه دلخواه پر می کند و سپس آن را داخل آب قرار می دهند. آنقدر داخل آب می ماند تا رنگ برگ که سیر هست مایل زرد شود و یا این که جهت تسریع کار برگ های برگ شده را در آب جوش قرار می دهند تا زرد شود و بعد از این مرحله حصیر را می بافته اند.

ساخت حصیر را از نی نیزار در دریاچه هامون علاوه بر نی ای که در خوراک دامی باشد نی دیگری هم به مقدار که می روید که کمی زرد است. پس از رسیدن نی به قطر و طول مطلوب بوس یله داس از نزدیکترین محل به ریشه قطع و پس از جدا کردن برگ هایش در قسمت بالای آن در جهت طولی شکافی با چاقو ایجاد می شود. سپس به صورت انبوه روی هم قرار گرفته و کوبیده می شود تا به صورت نوارهایی با عرض های متفاوت در آید در مرحله بافت نوارهای حاصله در کنار یکدیگر قرار گرفته و بصورت سه تا زیر، سه تا رو بافته می شود و همانگونه که گفته شد حاصل کار بیشتر به مصرف حصیر زیرانداز، حصیر سقف و بدنه کپر می رسد.

برای رنگ کردن برگ نخل جوهر رنگی از عطاری تهیه می کنند که نام آن بقم است. بقم به چند رنگ وجود دارد و به رنگ های سبز، آبی، بنفش و نارنجی. بقم را با زرد چوبه مخلوط می کنند تا رنگ آن جلای بهتری داشته باشد و روشنتر شود و برای اینکه رنگ تیره تر یا روشن تر شود مقدار زردچوبه را کم یا زیادتر می کنند. نقش ها در حصیر یا سبد و دیگر محصولات ذهنی بافته می شود و به صورت لوزی های کنگره دار و هندسی بافته می شود.

روش های حصیربافی

آثار هنری حصیربافی به دو روش بافته می شوند که عبارت اند از:

1.  مشبک
2. پیچشی

در شیوه ی بافتنی مشبک هنگام بافتن رشته ها شبکه و روزنه هایی به نسبت منظم و هندسی در محصول ایجاد می‌شود (مانند انواع حصیر و بامبو)؛ اما در روش پیچشی یا مارپیچ، ابتدا رشته هایی به شکل طناب یا نوار بافته شده و سپس آن ها را به صورت مارپیچ کنار یکدیگر پیچیده و به هم متصل می کنند تا شی ء نهایی حاصل شود.

نکته: در تولید یکی از انواع حصیرها که بیشتر برای پرده استفاده می شود، تعدادی نی های باریک نازک مرداب را یک اندازه کرده و در کنار یکدیگر به صورت موازی قرار می دهند سپس به وسیله ی نخ در فواصل زمانی مشخص آن ها را به یکدیگر متصل می کنند. کناره های این حصیرها را معمولا با پارچه ای نخی به صورت حاشیه ای 3 تا 5 سانتی متری پوشانده و می دوزند.

مراحل تولید حصیربافی به روش بافت مشبک

مواد اولیه شامل برگ نخل، ساقه ی نی، ساقه های گندم و برنج یا ترکه های نازک بید را تهیه می کنند. در صورتی که از ساقه های نی استفاده شود، ساقه ها را پس از خیساند بریده و به صورت نوارهای باریکی در می آورند.رشته ها را مانند تار و پود از زیر و روی یکدیگر به شیوه های مختلف می گذرانند تا شی ء مورد نظر با طرح ها و نقش های مشبک ایجاد شود.

مراحل تولید حصیربافی به روش بافت پیچشی (مارپیچی)

مواد اولیه شامل برگ نخل، ساقه ی نی، گندم و برنج و ترکه های نازک بید را تهیه می کنند. چند رشته را به صورت نوار بافته یا به دور یکدیگر مانند طناب می پیچند. طناب یا نوار حاصل را متناسب با شکل ظاهری شی ء مورد نظر از مرکز دایره به صورت مارپیچ کنار یکدیگر متصل می کنند. در صورتی که برخی از رشته ها را رنگ آمیزی کنند می توان آثار رنگارنگ نیز به وجود آورد. همچنین گاهی با دوختن برخی از آرایه ها از جمله نخ های رنگی بر این گونه آثار، آن ها را تزئین می کنند.

حصیربافی در شمال ایران

روش کار در مناطق شمالی به این صورت است که نخ های دو لای پنبه ای محکم به نام ریسمان بین دو نورد که یکی در بالا به نام سر کار و دیگری به نام پتبند قرار دارند بسته می شود و حصیر بافی از چوب پشت بند آغاز می گردد. حصیر بافان، نی ها را با دست یکی زیر و دیگری را روی نخ تار می بافند و به اصطلاح خنک می کنند پس از بافت هر ردیف حصیر آن را شانه می زنند. شانه، تخته ای چوبی با تعدادی سوراخ است که نخ های تار از میان سوراخ ها می گذرد.

هر چیزی که باید درباره حصیربافی در شمال بدانید.(کلیک کنید)

هنر حصیربافی در سیستان و بلوچستان

یکی از هنرهای اصیل و سنتی استان سیستان و بلوچستان، هنر حصیربافی است. حصیربافی در منطقه ی سیستان با گویش اصیل بافی و در منطقه ی بلوچستان تگرد تلفظ می شود و در نقاط دیگر استان به بوریا بافی و پرده بافی نیز شهرت دارد. اصیل از ساقه های نی ساخته می شود و تگرد از برگ درختان خرمای وحشی منحنی دار. صنعت حصیربافی در ساخت وسایل کاربردی چون: سجاده، پرده، سبد، زیرانداز، بادبزن، صندوقچه کاربرد دارد و برای تهیه ی آن از گیاهان بومی متعددی استفاده می شود.

به دلیل شرایط خاص اقلیمی و آب و هوایی، مردم بومی استان سیستان و بلوچستان با هوای گرم و خشک، آفتاب سوزان و کویری، شب های سرد، آب کم و پوشش گیاهی ناچیز مواجه هستند که صنعت حصیربافی را به یکی از صنایع دستی شاخص آن به بدل نموده است. اهمیت این صنعت از آن روست که مواد اولیه ی آن ارزان بوده و در تمامی نقاط استان به راحتی یافت می شود.

کاربردهای حصیربافی

حصیر از گذشته تا به امروز مصارف متنوع و گوناگونی چون کیف ، سبد نان، زنبیل (ساک خرید)، سبد میوه، زیرانداز، پاراوان و کلاهک آباژور داشته است.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

چی دوست داری برات ببافن؟

ایده داری؟؟ اینجا هنرمندا برات میسازن

سخن آخر

در این مقاله قصد داشتیم در ابتدا پیشینه تاریخی حصیربافی را برای شما بیان کنیم و سپس به شهرهایی از ایران اشاره کنیم که هنر اصیل حصیربافی را به عنوان یک منبع درآمدی ادامه می‌دهند. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.