هنر گره چینی

در مقاله گذشته شما را با معرق کاری آشنا کردیم اما در این مقاله می‌خواهیم درباره گره‌چینی بحث کنیم. گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت گرای هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می شود. در واقع هندسه نقوش و گره کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می آید.

تعریف گره چینی

گره چینی ایرانی یکی از رشته ها و حروف سنتی است که به نقوش هندسی تکیه دارد و بیننده در اولین برخورد با این ناخود آگاه تحت تأثیر نظم آن قرار می گیرد. طرح های هندسی، که منشاء هنر گره چینی هستند، معمولا شامل یک شمسه چند ضلعی در وسط بوده و چند شکل هندسی دیگر در اطراف به نحوی ترسیم شده تا بتوانند فضا را پر نمایند.

گره چینی صرفا به منزله یک تزئین خاص و یا بیان احساس هنرمند نیست، بلکه هدف از ساخت آثار هنری گره چینی از جانب هنرمندان سنتی دو چیز بوده است؛ حرکت بر اساس معرفت خود آن ها و هدایت دیگران به سوی این معرفت. هنگامی که یک بیننده به آثار گره چینی می نگرد در ابتدا تحت تأثیر زیبایی و به خصوص نظم آن قرار می گیرد ولی پس از تأمل بیشتر درآن به سمت معانی عرفانی خواهد رفت.

خلاصه آنکه در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه ای از شکل های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده اند. در تعریف دیگر، گره چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکل های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط های راست شکل گرفته است.

پیشینه و تاریخچه هنر گره چینی

بر اساس شواهد در گذشته و عهد باستان از گره چینی به سبک مشبک کاری در، دَر و پنجره های منازل، کاخ ها و نرده ها استفاده می شده است. از ایران باستان پنجره ای باقی نمانده است تا بتوان چگونگی آن را دریافت. تنها می دانیم که به فرمان شاهان هخامنشی چوب های سخت را از راه های دور می آوردند که به احتمال قوی به مصرف دَر و پنجره می رسیده است.

افزون بر آن، از زر، سیم ،عاج و وسایل تزئینی دیگر نیز در آرایش پنجره استفاده می شده است. با توجه به برخی شواهد، چارچوب پنجره های بکار رفته در بناهای تخت جمشید از تخته سنگ های یکپارچه تراشیده شده است. در ایران پس از اسلام در تمامی دوره ها بناهایی متأثر از معماری ایرانی ساخته شده که در آنها پنجره های مشبک در دیوار، سقف و گنبدها بکار رفته است. از آن جمله می توان به نور گیرهای مسجد تاری خانه و پنجره های مشبک آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، حسینیه امینی ها و چهل ستون اشاره کرد.

در واقع گره چینی چوب از هنر های ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.

بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز می گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبک کار به طور معمول در ساخت دَرهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهای منازل و کاخ ها و نرده ها استفاده می شده است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوب های مشبک رایج شده و در اصطلاح به ارسی مشهور شد. هنرهای چوبی پس از صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی سازی در این دوره به اوج خود رسید.

به طور کلی از چوب و فرآورده های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی موثر در ستون های چوبی، پوشش سقف های دوجداره خارجی و توفال سازی، در ساختن پنجره های ارسی و پنجره های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره بری و غیره استفاده شده است.

از بهترین نمونه های گره چینی در ایران می توان عمارت چهلستون، هشت بهشت و خانه های تاریخی نظیر خانه اعلم، شیخ الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه ها در یزد و شهر های قدیمی را نام برد.

گونه شناشی گره چینی

• گره سازی در معماری: گره سازی در معماری به ترتیب در آجر کاری، گچ بری، کاشی پزی، کاشی زیر رنگی، هفت رنگی، سفالگری، کاشی و آجر، معرق کاری، حکاکی بر سنگ، آینه کاری و نقاشی از قدیم کار برد داشته است.
• گره سازی در چوب: گره سازی در چوب به دو شیوه منبت کاری و مشبک کاری معمول است. از گره های معمول در معماری، در منبت کاری نیز استفاده می شود. ولی انواع گره های معمول در مشبک کاری، اصول و ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره های بنایی متفاوت است. به همین جهت این گروه گره ها به گره های درودگران موسوم است.
• گره در دیگر هنرهای تزئینی: خاتم کاری، این هنر از هنرهای بسیار ظریف دستی و سنتی ایران است. استادان این هنر، تاریخ پیدایش هنر خاتم کاری در ایران را اوایل قرن هشتم هجری می دانند.
• گره سازی ساده: گره سازی ساده از برش چوب های سازنده آلات گره بر حسب نقشه و طرح و سپس با ایجاد اتصالات بین آن ها (فاق و زبانه، کام و زبانه و غیره) به وجود می آید.
• گره سازی ترکیبی: گره سازی ترکیبی، همانطور که از نام آن پیداست از ترکیب قطعات با عوامل دیگری

چون لقط می تواند از شیشه، ورق های شفاف (فایبر گالس)، ورق های فلزی (گالوانیزه) و چوب ساخته شود. گره های ترکیبی به دو گروه اصلی تقسیم می شوند: گره های مضاعف و گره های مطبق.

• گره مضاعف: چنانچه قطعات یا لقط ها و قطعه گره در گره سازی، همجنس بوده و با هم وحدت بالواسطه داشته باشند، گره را مضاعف می خوانند.
• گره های مطبق: در صورتی که قطعات و لقاط به واسطه عوامل دیگری به هم متصل شده باشند، گره سازی را مطبق گویند.

اجزا گره‌چینی

آلت: واحد کار در گره، آلت نامیده می شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است. و در واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می باشد خط های مرزی در گره های گوناگون متفاوت هستند.

لقط: در گره لقط به شکل های مختلف گره گفته می شود، که از خط های مستقیم و بر اساس قاعده ای منظم به شکل های هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می توانند ساخته شده از چوب و یا شیشه و یا هر جنس دیگری باشند.

انواع گره در گره‌چینی

گره بر هفت نوع است : گره تُند ، گره کُند ، گره شُل ، گره تُند و شُل ، گره کند و شُل ، گره پیلی و گره درودگری که هر کدام از آنها طرح و زمینه هایی بسیار دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم و با قواعد گوناگون در زمینه های مختلف، گره ها شکل می گیرند.

ابزار، لوازم و مواد اولیه گره چینی

ابزار آلاتی که برای ساختن گره استفاده می شود همان ابزاری است که در یک کارگاه دوردگری وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکی، اره دوربری، اره رادیکال، اره چکشی، اره برقی، اره فارسی بر و انواع اره های دستی)، رنده (رنده کف بر، گنده گیر، رنده ابزار، رنده خشتی، رنده دوراهی و رنده دست)، گیره (انواع گیره دستی و گیره روی میز) خط کش (خط کش تیزه دار، کولیس، گونیا 90 درجه، گونیا فارسی، گونیا بازشو)، سمباده (ماشین سمباده زنی، نواری، دیسکی، لرزشی و سنگ چرخ)، انواع دریل، سوهان، چکش، مته، فرز و میز کار و غیره.

بهترین ماده اولیه ساخت گره چینی که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه این درخت، درخت بومی ایران است زیرا بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درخت های جنگلی ایران از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گره چینی استفاده می شود.

روش ساخت در گره چینی

گره چینی چوب با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشكال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت گرای هندسی كه به طور هماهنگ در یك كادر مشخص و تكرار شونده در كنار هم قرار گرفته باشند. در واقع هندسه نقوش و گره گشی جرء لا ینفک این هنر به حساب می آید

روش تولید گره چینی به این صورت است كه ابتدا طراحی و رسم گره مورد نظر براساس اندازهء كار انجام می شود سپس از روی قسمت های موردنیاز گره رسم شده الگو یا قالب برداشته می شود. و چارچوب یا کارگاه در اندازه موردنظر ساخته می شود. گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی را به وجود می آورند، که هرچه ظریفتر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند.

برای ایجاد نقش گره، چوب ها، به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب های واگیره(قطعاتی که در کار تکرار می شود) از قالب های آماده شده تهیه می شود. سپس به وسیلهء اره پشت بنددار، زاویه های اتصالات روی چوب را برش می زنندو با رنده ابزار، روی آلتها ابزار می زنند سپس دو سر هر یک از آلتها فاق و زبانه می شود(یا هر نوع اتصال دیگری که مورد نظراستاد کار باشد). و در آخر کار چیدن گره و درگیر كردن اتصال های ساخته شده و شیشه های رنگی برش خورده کار به پایان می رسد.

برای آشنایی با گره‌چینی در معماری بر روی لینک کلیک کنید.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

اولین سایت کاریابی هنرمندان

اینجا پروژه بگیر یا خودت رو معرفی کن

سخن آخر

همانطور که گفتیم گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا می‌گویند به همین دلیل در این مقاله تصمیم گرفتیم شما را با هنر گره‌چینی آشنا کنیم. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.