هنر دواتگری

به ساخت ظروف و وسایل فلزی با فلزاتی همچون مس ، برنج ، نقره ، طلا ، ورشو و … به روش سرد با استفاده از چکش کاری، دواتگری می گویند. کلمه دواتساز و دواتگر از کلمه کهن نوشت افزاری به نام دوات که ترکیبی از جای مرکب و جای قلم و قلم تراش بوده ، گرفته شده است.مشخصه اصلی دواتگران این است که با فلزات کم بھا کار نمی کنند. از این رو به دواتگران، نقره کار(Silver work) ھم می گویند. در این مقاله قصد  داریم شما را با هنر دواتگری آشنا کنیم.

هنر دواتگری چیست؟

دواتگری به تهیه ی زیرساخت برای انجام هنرهای دیگر بر روی فلز (حکاکی، قلمزنی، میناکاری، طلاکوبی و …) و یا انجام چکش کاری بر روی فلزاتی همچون مس(Copper) و برنج(brass) که می تواند مستقیماً کاربرد داشته و مورد استفاده قرار گیرد، اطلاق می شود. فراموش نکنیم که تا حدود نیم قرن پیش و شاید هم کمتر، سرویس های مسی، بخشی از جهیزیه ی دختر خانم های ایرانی را تشکیل می داد و امروزه هم می دانیم که خوشمزه ترین غذاها در سرویس های مسی طبخ می شود.

دواتگری، امروزه هم از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار است چرا که هنرمند فلزکار در صورتی قادر به ارائه ی هنر خود بر روی زیرساخت است که آن زیرساخت توسط دواتگری خبره و ممتاز آماده شده باشد. در مورد زیرساخت های ساده محصولات فلزی یا محصولات تولید شده از آلیاژها (همچون برنج، مس و روی، مفرغ: مس و قلع، ورشو: مس و نیکل و روی) باید موارد زیر را مد نظر قرار داد.

در تهیه ی زیرساخت ها یا محصولات ساده ی فلزی(که بر روی آنها حکاکی، قلمزنی و … نمی شود) باید توجه داشت که استفاده از مواد اولیه ی مرغوب شرط اصلی بوده و ورقه یا گرده ی فلزی مورد استفاده باید عاری از هرگونه ضایعات و ناصافی بوده و ضمناً مواد ناخالص همراه نیز در حداقل ممکن باشد.

در مورد آلیاژها مثلاً در مورد آلیاژ برنج (که از مس و روی به دست می آید)، مفرغ (که از مس و قلع حاصل می شود) و نیز آلیاژ ورشو(که از مس، نیکل و روی حاصل می آید) نیز ضرورت رعایت درصدهای مناسب از دو یا چند فلز مورد لزوم امری جدی است.

زیرساخت ها یا محصولات ساده ی فلزی باید حتماً به طریقه ی چکش کاری ساخته و پرداخته شده باشد و اثر ضربات چکش بر روی قسمت های مختلف بدنه نیز باید به وضوح دیده شود. محصولات ساده فلزی که به شیوه ی پرسی فراهم می آید. در مجموعه ی صنایع دستی فلزی قرار نمی گیرد.

بدنه ها و زیرساخت ها باید دارای سطحی صاف و صیقلی بوده و نباید بر روی آنها اثرات جوش کاری، لحیم کاری، و نیز اتصالات به صورتی مشهود موجود باشد. به وجود تعادل، تقارن و ایستایی کافی در ظروف و بدنه امری حتمی است. در تولید محصول، هرچه از فلز گرانبهاتر یا از آلیاژ مرغوبتر و یا مواد اولیه با کیفیت مطلوب تر استفاده شده باشد، ارزش و کیفیت کار بالاتر می رود.

از آنجا که چکش کاری و تهیه ی زیر کار مناسب، حرفه ای کاملاً هنری است، لذا بخش مهمی از ارزش، کیفیت و قیمت نیز به کار هنرمندانه ی هنرمند چکش کار و ظرافت کاری و مهارت او برمی گردد. وجود ضربات ظریف و هنرمندانه و کیفیت مطلوب محصول یا زیرساخت، نشان از ارزش هنری کار دارد.

دواتگر کیست؟

دواتگر به کسی اطلاق می شود که نسبت به فلز نقره شناخت کامل داشته باشد. و با خصوصیات آن به طور کامل اعم از کم کردن عیار، زیاد کردن عیار، لحیم کردن، ریخته گری و… آشنا باشد. اگر به فلز نقره و هنر آن علاقه دارید می‌توانید مقاله نقره کاری را مطالعه کنید.

همان گونه که گفته شد، کلمه دوات از ترکیبی از جای مرکب و جای قلم و قلم تراش بوده بدست آمده است. این قلمدان ها که اغلب روی آن بسیار خوب آرایش و تزیین شده بود جای خود را امروز به خودنویس های غربی داده اند. محصول عمده دواتگر امروزه سماور است و آن ظرفی است که در سده نوزدهم هنگامی که آشامیدن چای متداول شد از روسیه به ایران آمد. نوشابه معمولی که پیش از چای به کار برده می شد قهوه بود، هنوز هم چای خانه را قهوه خانه می گویند. سماور سازها هنوز یک نوع قهوه ریزی کوچک درست می کنند و حتی ظرف کوچکتری به نام قهوه جوش می سازند که گاهی اوقات آن را کتری می نامند.

یکی دیگر از محصولات دواتگران، منقل است که در زمستان برای گرم کردن اتاق ها و پختن غذای مختصر از آن استفاده می کنند. بدنه منقل از تعدادی از ورقه های برنجی قلمزده یا ساده تشکیل شده است که به شکل چند ضلعی به هم متصل شده اند و آستر آن آجرهای نسوز است و زیر آن پایه های برنجی قرار دارد.

یک نوع دیگر منقل دارای پنجره ای روی خاکستردانی است. این را منقل بخاری یا منقل فرنگی می نامند که درواقع بین منقل و اجاق فرنگی است. این منقل فرنگی به باد زدن احتیاج ندارد و آشپزهای بازار معمولا آن را به کار می برند. سماور سازها یک نوع اجاق آشپزی کوچک که با زغال گرم می شود و به اسم تاوه یا تابه معروف است نیز می سازند.

تاریخچه هنر دواتگری

سیر تحول ساخت مصنوعات فلزی

مردم نواحی بمپور، شهداد، تل ابلیس، تپه سیلک و تپه زاغه از حدود هفت هزار سال پیش با ساخت اشیای فلزی، به ویژه اشیای مسی آشنا بوده اند. پس از کشف فلزات دیگر، فلزکاران با افزودن قلع به مس آلیاژ سختی به دست آوردند و به دنبال آن عصر مفرغ آغاز شد که قدمت آن به حدود سه هزار سال قبل از میلاد می رسد. تا چندی پیش اشیای فلزی بسیاری چون سینی، دوری، کاسه، آینه و شمعدان و بسیاری ابزار و لوازم دیگر که روش های ساخت و تزئین هر یک از آنه نیز متفاوت بود، ساخته می شود.

ساخت اشیای فلزی به روش سرد به دواتگری معروف است که شاید بتوان گفت از نخستین شغله است و سابقه چند هزار ساله دارد. در ابتدا دواتگران با کوبیدن یک قطعه سنگ بر روی فلز سرد، ظرف یا شیء ساده را می ساختند.

تاریخچه هنر دواتگری در ایران

دواتگری از کهن ترین صنایع دستی(Handicrafts) بشر بوده است. شاید به جرأت بتوان گفت از زمانی که بشر پا بر کره خاکی گذاشت و از آن هنگام که فلز را کشف نمود شروع به ساخت وسایل گوناگون از فلز کرد و این خود آغازی بود بر هنر- صنعت دواتگری. به تدریج که دامنه نیاز بشر به وسایل فلزی از جمله وسایل تزیینی و ظروف بیشتر شد. هنر وی برای کار با فلز نیز رشد روزافزون یافت. اما شاید بتوان تاریخ دقیق تر پیدایش هنر دواتگری را همزمان با کشف فلز نقره دانست. چرا که دواتگری از روزگاران کهن هنری بوده که بر روی نقره انجام می شده است و این خود شاید سندی باشد برای همزمانی تاریخ دواتگری با کشف نقره.(همه چیز درباره‌ی دواتگری در صنایع دستی(کلیک کنید))

به گفته ای وولف(Wolf) در کتاب صنایع دستی کهن ایران، سماور ساز یا دواتگر یا رویگراکثرا روی برنج کار می کند ولی گاهی اوقات هم با آلیاژ نیکل و نقره کار می کند که در آن صورت وی را ورشو ساز می گوییم.قدیمی ترین اشیاء فلزی شاید مربوط به ۷۰۰۰ سال پیش یا بیشتر باشد. اما قدر مسلم این است که ساخت ظروف نقره و دیگر فلزات از زمان حکومت هخامنشیان قدرتی بی بدیل یافت و روندی رو به رشد را آغاز نمود. آثار زیبایی از فلزکاری و ظروف آن دوران باقی مانده اما بدون تردید هنر ساخت ظروف سیمین در دوران ساسانی به اوج خود رسید و خیل عظیمی از آثار نقره این دوران هم اکنون در موزه های بزرگ دنیا نگهداری می شود. پس از آن با حمله اعراب و ورود اسلام به ایران، کلیه هنرهای ایران باستان، دچار رکود شده و روندی نزولی را طی نموده است.

در این میان هنرهای فلزی از جمله دواتگری و قلمزنی نیز تا مدت ها راکد و بی حرکت ماند. این روند تا دوران حکومت صفویان ادامه داشت. در این دوره به مرکزیت اصفهان تمامی هنرها جانی تازه یافته و با حمایت چشمگیر دولت آثار بسیاری در آن روزگار خلق شده است. البته هنرهای دوران بعد از اسلام بدون تردید، متأثر و برگرفته از هنر دوران ایران باستان و پیش از اسلام بوده است. روند حرکت دواتگری پس از حکومت صفویه در دوران زندیه در شیراز ادامه داشت و هنرمندان بسیاری در آن دوران در این شهر مشغول به کار بودند. تا زمان قاجار نیز این روند قابل ملاحظه بوده اما به تدریج از اواخر دوران قاجار به بعد سیر نزولی این هنر آغاز شد. حتی در یک قرن اخیر حدود ۲۰ کارگاه دواتگری که در هر کدام ۸ تا ۱۰ استاد مجرب مشغول به کار بود در شیراز وجود داشت. هم اکنون تعداد دواتگران شیراز از انگشتان یک دست تجاوز نمی کند.

ابزار کار در هنر دواتگری

چکش و سندان: از پر تعداد ترین ابزار در این رشته می باشند. علت این امر تنوع در فرم و اندازه محصولات می باشد. چکش مورد استفاده در دواتگری دارای نوکی بلند و دسته ای کوتاه است.

چکش سنگین : برای کارهای سنگین دواتگری.

چکش نیم هلال کف تخت : برای ساخت و پرداخت قسمت هایی مانند هلال گوشه های سینی استفاده می شود.

چکش چوبی: برای صافکاری و تابگیری بعد از قلمزنی مورد استفاده قرار می گیرد.

چکش سرکاس: برای فرم دادن ظرف روی گل زرد از این چکش استفاده می شود.

چکش کف تک : سطح این چکش همانن چکش کف تخت است و لبه های هلالی شکل دارد و پرکاربردترین چکش در دواتگری می باشد.از چکش کف تخت و سندان کف تخت برای ساخت سطوح تخت و صافی مانند سینی استفاده می شود.

سندان میخ نصفه: برای ظروفی با مقطع استوانه ای مانند لیوان که بنا به اندازه و فرم آن متغیر است.

سندان کف قلوه: برای به شکل کاسه در آوردن ورقه از این سندان استفاده می شود

سندان معروف به نای کاس: که جھت ساخت ظروف تو گرد استفاده دارد.

سندان سووه: سندانی چند کاره است که از سه بخش تشکیل می شود. یکی از مثلث ها به صورت هلال و برای ساخت ظروف هلالی ، دیگری چهارگوش باری ساخت ظروف چهارگوش و همچنین قسمت مرکزی سندان که تخت می باشد.

پرگار فلزی: برای کشیدن الگوی دایره

انواع انبر: از انبر برای تاباندن ، سفید کردن، گرفتن بوته ذوب و جوشکاری ، که به ظرف یا قطعه نمی توان دست زد استفاده می کنند.

انواع سوھان معمولی و مویی: برای پرداخت لبه ھای کار یا محل جوشکاری شده استفاده می شود.

انواع قیچی: برای برش ورق های فلزی.

گاز و مشعل: برای آماده کردن ھویه ، تاباندن و … مورد استفاده قرار می گیرد.

فرچه: برای تمیز کردن سطح کار از آن استفاده می کنند به این ترتیب که کار را پس از شستشو در خاک اره انداخته و سپس با فرچه به تمیز کردن سطح کار می پردازند. این کار برای لک زدایی از سطح نقره انجام می پذیرد.

دستگاه نورد: برای نازک کردن ورق و همچنین به دست آوردن انواع مفتول از این دستگاه استفاده می شود.

مراحل انجام کار دواتگری

• اندازه زدن با پرگار: مھارت دواتگر زمانی مشخص می گردد که ظرف مورد نظر ، از دایره ای برش خورده بدون کم یا زیاد شدن ساخته شود.
• برش ورق با قیچی
• حرارت دادن ورق برش خورده: ورق نقره در هنگام نورد سیاه شده و آماده چکش کاری می گردد.
• معلق کردن ورق نقره در محلول زاغ و آب (سفید کردن): برای برگرداندن رنگ اصلی نقره ، آن را در این محلول قرار می دهند.

چکش کاری با سندان کف قلوه و چکش کف تک شروع می شود. به ورق ضربه زده تا شکل محدب به خود گیرد. چکش کاری و همزمان گرداندن ظرف بیشترین وقت دواتگر را به خود اختصاص می دهد. این عمل آنقدر تکرار می شود تا دواتگر به فرم مطلوب دست یابد. اگر محصول مورد نظر زیر ساختی به عنوان مثال برای قلمزنی باشد ، محصول آماده شده را به قلمزن داده و پس از قلمزنی، دواتگر به صافکاری نهایی می پردازد و تاب های احتمالی کار را با چکش چوبی صاف می کند.

شیوه های ساخت ظروف در هنر دواتگری

• ساختن اشیاء به صورت یک تکه یا بدون درز.
• ساختن اشیاء با استفاده از دستگاه یا به روش خم کاری.
• ساختن اشیاء به صورت چند تکه یا درزدار.

شیوه ساخت اشیاء، به صورت یک تکه یا بدون درز: در این روش ابتدا ورق فلز را به شکل دایره ای که شعاع آن حداقل برابر ارتفاع ظرف مورد نظر است می برند، سپس مرکز آن را بر روی سندان قرار داده، با چکش از مرکز به طرف محیط، ضربه های یکنواخت و کنار هم، به صورت مارپیچ وارد می کنند تا ورق به شکل کاسه در آید. آن گاه آن را وارونه بر روی سندان گذاشته با ضربه هایی در پیرامون دهانه ظرف را جمع می کنند تا به شکل گلدان یا مشابه آن درآید.

شیوه ساخت اشیاء به صورت چند تکه یا درزدار: در این روش هنرمند ابتدا فلز را به شکل مستطیل می برد. طول و عرض این مستطیل برابر اندازه حداکثر محیط و ارتفاع ظرف مورد نظر است. سپس لبه دو ضلع رو به روی هم را با چکش به حدی نازک می کند که به نصف قطر اولیه برسد. پس از اینكه لبه ظرف می کاهد، در قلمزنی و تزئین، مشکلاتی ایجاد می کند. بنابراین بیشتر قلمزنان ترجیح می دهند از ظرفهای یک تکه یا بدون درز استفاده کنند.

شیوه ساخت اشیاء با استفاده از دستگاه به روش خم کاری: در این روش، هنرمند از دستگاهی به نام سه نظام استفاده می کند. به این ترتیب که همانند روش اول یک صفحه گرد فلزی می برد و آن را همراه با قالب هایی که از جنس چدن و به شکل ظرف ساخته شده، به دستگان می بندد و در حالیکه دستگاه روشن است و فلز و قالب را می چرخاند، با قلم های فولادی به طول 50 سانتی متر، فلز را فشرده، بر روی قالب می خواباند. در نتیجه ورق فلز به شکل قالب در می آید.

مشخصات یک محصول دواتگری شده مرغوب

برای محصولات ساده فلزی که بر روی آن ها حکاکی ، قلمزنی و … انجام نمی شود استفاده از مواد اولیه مرغوب ، شرط اصلی بوده و ورقه فلزی مورد استفاده باید عاری از هرگونه ضایعات و ناصافی باشد. میزان درصد فلزهای مورد استفاده در آلیاژیی همچون برنج (که از مس و روی به دست می آید) ، مفرغ (که از مس و قلع حاصل می شود) ، ورشو (که از مس، نیکل و روی حاصل می آید) نیز در مرغوبیت اثر بسیار موثر است.

اثر ضربات چکش بر روی قسمت های مختلف بدنه باید به وضوح دیده شود. هرچه ضربات ظریف و هنرمندانه تر باشد ، محصول یا زیرساخت از کیفیت بالاتری برخوردار می گردد و ارزش هنری کار بیشتر می گردد.

بدنه و زیرساخت باید دارای سطحی صاف و صیقلی باشد و بر روی آن ها اثری از جوش کاری، لحیم کاری موجود نباشد.

تعادل، تقارن و ایستایی کافی در ظروف و بدنه بسیار مهم است.

هرچه از فلز گرانبهاتر یا از آلیاژ مرغوب تر و یا مواد اولیه با کیفیت مطلوب تر استفاده شده باشد، ارزش و کیفیت کار بالاتر می رود.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

هنرمندی و دنبال کار می گردی؟

ایده داری؟؟ اینجا هنرمندا برات می سازن

سخن آخر

در گذشته این هنر صنعت در اکثر مناطق ایران رواج داشت ولی در حال حاضر در شهرهای اصفهان، شیراز، تبریز، اراک و تهران در این رشته فعالیت دارند. در این مقاله قصد داشتیم شما را با هنر دواتگری آشنا کنیم و مراحل انجام آن را برای شما شرح دهیم. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.