آشنایی با هنر منبت کاری

منبت کاری شاخه ای از صنایع دستی است که در آن نقش ها به صورت برجسته روی سطح کار ایجاد می شوند. منبت کاری روی چوب یکی از زیر شاخه های این هنر و رایج ترین آن است. البته در برخی هنرهای دیگر چوبی مانند خراطی، ابزارکاری و معرق نیز از فرآیند های مشابهی کمک گرفته می شود که نمی توان از آن ها به عنوان منبت یاد کرد.

هنر منبت کاری چیست؟

دهخدا در فرهنگ لغات خود این چنین نوشته است: منبت، رویانیده شده. نقش های برجسته به شکل گیاه و گل و جز آن که بر روی چیزی نقش کنند و هر آنچه در وی کنده کاری کرده باشند خواه چوب باشد و یا جز آن. به اصطلاح نقاشان و معماران، نقشی که از زمین خود اندک بلند باشد، چنانکه نقش سکه بر روپیه، و آن را به فارسی منبت کاری هم می‌گویند.

اصطلاحا منبت کاری به عنوان یکی از هنرهای دستی ایرانی نوعی کنده کاری و حکاکی روی چوب است که به منظور زیباسازی بر روی چوب انجام می شود و منبت کار کسی است که با استفاده از خلاقیت و دستان هنرمند خود می تواند نقوشی برجسته را بر روی چوب به وجود آورد. برجستگی یک عنصر مهم در منبت کاری است که به خوبی قابل مشاهده است. برجستگی های اشیا در منبت کاری روی چوب نیز برجسته و برآمده از چوب به نظر خواهد رسید.

این هنر اصیل ایرانی از گذشته تا به امروز همواره مورد توجه بوده و در آثار حجمی و تزئینی فراوانی به کار گرفته شده است. اما در هنرهای چوبی تفاوت معرق و منبت را می توان اینگونه بیان نمود که در صنعت معرق قطعات چوب به صورت برش خورده در کنار هم قرار می گیرند تا طرح اصلی را شکل دهند؛ در حالی که منبت کاری همان کنده کاری روی چوب است به گونه ای که طرح روی چوب نقش بندد.

از آن روی که طرح های اولیه منبت سنتی بیشتر گل ها و گیاهان بودند، نام منبت با ریشه نبات به معنی گل و گیاه برای این هنر برگزیده شد. بدیهی است ماده اصلی و اولیه منبت کاری، چوب است که می تواند طیف وسیعی از چوب های جنگلی را شامل شود. به طور عمده از چوب درختان : گردو، شمشاد و گلابی در منبت کاری استفاده می شود که با توجه به طرح باید چوب مناسب را انتخاب کرد.

دقت در انتخاب چوب برای منبت کاری

از آنجایی که چوب مورد استفاده باید بتواند استحکام و زیبایی خود را حفظ کند لازم است تا در انتخاب چوب سختگیرانه عمل کرد. چوب استفاده شده باید فشرده و محکم باشد استفاده از چوب های نرم با بافت نه چندان سخت جایی در منبت کاری ندارد. علاوه بر فشردگی و استحکام چوب باید به سلامت و یکپارچگی آن نیز توجه شود.

اگر به انجام کار روی چوب علاقه دارید به شما پیشنهاد می‌دهیم که مقاله پتیه کاری روی چوب را مطالعه کنید.

آشنایی با تاریخچه منبت ومنبت کاری

این فن سابقه ای بسیار طولانی دارد تا حدی که آغاز تاریخ منبت را می توان به زمانی که انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برنده آشنا و چوب را تراش داده است نسبت داد. منبت کاری در ایران پیشینه ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته می باشد، شاید بتوان گفت که تاریخ منبت کاری در ایران به زمانی می رسد که ایرانیان با مصرف چوب آشنا شده و در واقع منبت کاری را نمی توان جدا از تاریخ استفادهی چوب دانست و برای رسیدن به مراحل تکاملی فعلی راهی بس طولانی را پیموده است.

آن چه که از تحقیق و یافته های دانشمندان باستان شناسی و مورخ می توان فهمید این است که استفاده از چوب در ایران به دوران عصر حجر مربوط می شود. استفاده از چوب برای ساخت خانه ها توسط مردم بومی ایران قبل از مهاجرت آریایی ها به ایران را مربوط به 4200 سال قبل از میلاد مسیح می دانند. قطعات چوبی که در یکی از مقبره های شهرستان فسا در استان فارس مربوط به 5000 سال قبل بدست آمده است نشان دهنده ی این است که ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می کرده اند.

استفاده از چوب در دوران مختلف در ایران مرسوم بوده و در کشاورزی و خانه سازی و همچنین ساخت آلات و ابزار استفاده می شده است. از ظهور سلجوقیان تدریجاً استفاده از چوب، شکل عوض کرده و کنده کاری روی چوب مرسوم شد که متأسفانه نمونه های چندانی از هنر صنعت چوب در این دوره در دست نیست ولی با توجه به دو قطعه از یک منبر ساخت قرن ۱۲ میلادی یعنی حدود اواخر دوره ی سلجوقیان است که هم اینک در موزه نگهداری می شود، که نشان می دهد تزئین چوب با گل و بوته های برجسته و فرو رفته (شبیه به منبت امروزی) رواج داشته است.

آثار صنعت منبت کاری در دوره ی چنگیز و تیمور نسبتاً بیشتر است و نقوش ایرانی و طرح های چینی فراوان به چشم می خورد، از آثار این دوره می توان منبر مسجد نائین به تاریخ سال ۷۱۱ هجری قمری و با اشکال هندسی و برگ های مدور تزئین شده و نیز مرقد حضرت عبدالعظیم در شهر ری را نام برد.

در عصر تیموریان شیوه ی منبت کاران دوره ی مغول ادامه یافت و از نمونه های خوب این دوره دو لنگه در متعلق به نیمه های دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن ۹ هجری قمری) قابل توجه است که در موزه ی متروپولیتین نگهداری می شود. رویه ی این دولنگه در به قطعات مربع تقسیم و داخل هرکدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزئینات آن عبارت است از اشکال هندسی و برگ های ظریفی که معمولا تذهیب کاران دوره ی تیموری از آنها استفاده می کردند.

در دوره ی زندیه و قاجار منبت کاری رو به انحطاط رفته و ساختن درهای منبت و قطعات بزرگ جای خود را به قطعات کوچکتر مانند رحل قران و قاب آئینه داد. به طور کلی آثار معتبری از گذشتگان در دست نیست و علت آن امر را می توان عمر کوتاه چوب که به مرور از بین می رود و همچنین عدم نگهداری درست وسایل چوبی به دلیل نبودن مواد و وسایل حفاظتی (مانند لاکها و رنگ هایی که امروزه استفاده می شود) دانست.

ولی با اینحال آثار نسبتاً قدیمی از منبت کاری در کشور ما به جای مانده که بیشتر برروی در مقبره ها، منا و در مساجد انجام شده و دلیل سالم ماندن آنها نیز به خاطر احترام مذهبی مردم به این اماکن می باشد که قدمت بعضی از آنها تا 1000 سال هم می رسد. در حال حاضر منبت کاری در گوشه و کنار ایران رواج دارد و می توان گفت که در شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، آباده، شاهرود و…نسبتاً منبت کاری بیشتر انجام می شود.

طرح های اصیل ایرانی که شامل اسلیمی ها، ختایی، گل و بوته، گل و مرغ و… می باشد که تدریجاً انواع طرح های خارجی مانند گوشواره ای، فرشته ای، و… جای آنها را می گیرند.

همه چیز درباره‌ی منبت کاری اصفهان(ادامه مطلب)

انواع منبت کاری

شاید به نظر شما منبت کاری یک فعالیت ساده باشد اما در ادامه به شما آموزش خواهیم داد که منبت کاری هم مانند فعالیت های دیگر شاخه های متفاوتی دارد.

• ویتلینگ (Whittling)

این سبک، یکی از سبک های قدیمی منبت کاری است. ویژگی و شاخصه ی اصلی این سبک ایجاد برش های تیز و به اصطلاح بافت دار به وسیله ی چاقو است. معمولاً مجسمه ها و محصولاتی که به این سبک ساخته می شوند زاویه دار هستند.

• منبت کاری گرد و هموار

همان طور که از اسم آن پیدا است محصولی که با این روش ساخته می شود دارای لبه های گرد و بدون زاویه است.

• منبت کاری تراشه ای

این روش با استفاده از چاقو، اسکنه و چکش انجام می شود و روش این منبت کاری بر پایه تراش دادن چوب است.

• منبت کاری برجسته

در این نوع منبت کاری طرح هایی برجسته درون چوب ایجاد می کنند.

ابزار و مواد لازم در منبت کاری چوب

مواد اولیه منبت کاری

• چوب

مهم ترین ماده اولیه در منبت کاری، چوب می باشد انتخاب چوب در منبت کاری یکی از مراحل مهم منبت کاری می باشد. چوبی که برای منبت کاری انتخاب می شود باید سعی شود که بدون گره و باختگی باشد. در کارگاهای منبت کاری چوب مورد استفاده را خشک می کنند که خشک کردن چوب به دلیل زیر انجام می شود:

• جلوگیری از کار کردن چوب، پیچده شدن و ترک خوردن چوب
• مقاومت در برابر باختگی و پوسیده شدن، رنگی شدن و قارچ زدگی چوب
• کاهش وزن چوب
• رنگ پذیری بهتر چوب
• کار با چوب راحتتر می شود، مانند رندیدن، بریدن و…
• چسب بین اتصالات محکمتر می شود

خشک کردن چوب به دو طریق انجام می شود یکی خشک کردن چوب در هوای آزاد که به آن روش طبیعی گفته می شود و دیگری خشک کردن چوب در کوره های چوب خشک کنی که به آن روش مصنوعی گفته می شود.

خشک کردن چوب به طور طبیعی بیشتر مورد استفادهی کارگاه های کوچک می باشد این روش دارای معایب و محاسنی می باشد. معایب این روش نیاز به زمان طولانی تر برای خشک کردن می باشد که این زمان خود ممکن است باعث تخریب و پوسیدگی چوب شود. و ممکن است با توجه به شرایط آب و هوایی چوب به اندازه کافی خشک نشود. و از عیب های عمده این روش بوجود آمدن ترک و پیچیدگی بعد از خشک شدن می باشد.

از مزایای این روش، می توان هزینه ی کمتر، بی نیازی به تجهیزات کوره چوب خشک کنی و بهره گیری از امکانات طبیعی را ذکر کرد. در واحدهای تولیدی بزرگ برای خشک کردن چوب می توان از حالت افقی چوب استفاده کرد ولی در کارگاه های خیلی کوچک برای خشک کردن از دسته بندی عمودی استفاده می شود.

ابزار منبت کاری

• مغار

مغار از مهمترین ابزارهای منبت کاری می باشد که با گذشت زمان بسیار طولانی از این فن هنوز ابزارها، بخصوص مغارها تغییر چندانی نکرده اند. انتخاب و خرید ابزار باید با دقت انجام پذیرد. مهمترین عامل در دقت کیفیت ابزار می باشد. بخصوص دقت در خرید مغار یا ابزارهای فلزی.

مغارها وسایل تیز و برنده ای هستند که معمولا از سه قسمت دسته، گاه گرفتگی و تیغه تشکیل شده است مغارها دارای دسته ای پلاستیکی یا چوبی می باشند. مغارها مهمترین وسیله برای کندن و تراش دادن می باشند. به طور کلی ۴ نوع مغار در منبت کاری استفاده می شود و بقیه مغار ها زیر مجموعه ای از این مغارها می باشند که عبارت اند از:

• مغار تخت که خود شامل مغار تخت سرکج، مغار تخت نیم باز و مغار تخت قاشقی می باشد
• مغار نیم باز
• مغار گلویی یا گیلویی
• مغار شفره

 

• چوبساء و سوهان

چوبساء دارای آجهای تک تک می باشد و آجهای سوهان به صورت سرتاسری می باشد. سوهان ها و چوبساء دارای شکل های مختلف می باشند و انواع چوبساء عبارت اند از:

• چوبساء گرد
• چوبساء نیم گرد
• چوبساء تخت

 

• سنگ نفت

سنگی می باشد که پس از سنگ چرح برقی استفاده می شود. سنگ نفت معمولا دورو بوده که یک روی آن نرم و روی دیگر آن زبر می باشد برای روان حرکت کردن تیغه روی سنگ باید روی سنگ نفت، نفت گازوئیل یا روغن ریخت. پس از استفاده باید روی سنگ را پوشاند تا خشک نشود.

برای آشنایی با هنر حکاکی روی سنگ بر روی لینک کلیک کنید.

• سنگ های میله ای یا مفتولی

این سنگ برای سنگ زدن ابزار و قطعات فرمدار مقعر و محدب استفاده می شود. سنگهای میله ای به صورت گرد استوانه ای و مثلثی می باشد. و قابل استفاده برای مغارهای شفره – گلویی و نیم باز می باشد. سنگ نفت تخت را باید در جعبه ای چوبی قرار داد بطوریکه حدود ۱ سانتیمتر آن از لبهی جعبه بیرون باشد. دقت کنید که سنگ نفت در اثر ضربه و فشار می شکند و در صورت شکسته شدن کاربرد خوبی نخواهد داشت.

• گیره دستی

که به پیچ دستی نیز معروف می باشد. برای بستن و محکم کردن قطعه کار استفاده می شود، و یا برای پرس کردن قطعات چسب خورده به یکدیگر استفاده می شود گیره های دستی از نظر شکل و اندازه متنوع هستند. گیره های دستی معمولا دارای دو فک هستند که یکی ثابت و دیگری متحرک می باشد. گیره های دستی به صورت سانتی در بازار به فروش می رسند. هنگام بستن چوب برای اینکه فک گیرد روی کار جا نیندازد می توان تکه ای فیبر یا چوب پهن بین فک و قطعه کار قرار داد. گیره های دستی معمولأ قابل حمل و نقل و جابجایی می باشند.

• گیره رومیزی یا گیره کله

این گیره ها روی میزکار ثابت می شوند و قطعه کار به آن بسته می شود. جنس گیره های رومیزی یا کله از چدن ریختگی می باشد دارای دو فک – یکی ثابت و دیگری متحرک می باشد اندازهی گیره های رومیز به مقدار باز شدن فک گیره می باشد. گیرهی ۱۵ سانتی یعنی فک گیره حداکثر تا ۱۵ سانتی متر باز می شود روی فک های گیره آج برای محکم نگهداشتن قطعه کار وجود دارد که برای اینکه باعث زخمی شدن قطعه کار نشود تکهای فیبر روی آن می چسبانند. گیره رومیزی از ابزار و وسایل بسیار مهم در منبت کاری می باشد. گیره باید هر چند وقت یکبار روغن کاری شود تا روان حرکت کند.

• میزکار

چون در منبت کاری به قطعه کار ضربه وارد می شود. پس بنابراین باید میز محکم باشد تا دوام داشته باشد. میز کار می تواند از چوب باشد یا می توان پایه های آنرا از فلز و صفحهی آنرا از چوب ساخت ارتفاع میز بستگی به قد فرد کارگر دارد ولی ارتفاع آن حدود 80 سانتیمتر باشد مناسب است و طول و عرض آن نیزبستگی به محل کار فرد منبت کار دارد.

• روغندان

مخزنی می باشد که روی در آن لولهی باریکی قرار دارد و ضامنی کنار آن که با فشار دادن آن روغن از لوله بیرون می آید و برای روغنکاری از آن استفاده می شود، سنگ نفت گیره های رومیزی، گیره های دستی و… باید هر چند وقت یک بار روغن کاری شوند.

• قلم مو و ظرف نفت

یک قوطی یا شیشه دهان گشاد دردار با یک قلم مو یکی از وسایل منبت کاران می باشد معمولا منبت کاران برای نرم شدن چوب و همینطور برای اینکه هنگام کار گوشه های طرح نشکند یا نپرد چوب را آغشته به نفت می کنند. بعد از مالیدن نفت روی چوب باید مدتی صبر کرد تا نفت در چوب نفوذ کند.

• چنگال

فلزی است به طول ۱۰ سانتی متر که همانند چنگالی ۳ شاخهی نوک تیز دارد و جهت سوراخ زدن به زمینهی کار استفاده می شود با این کار زمینه کار را سوراخهای ریز زده تا زیباتر شود البته این کار را با میخ نیز می توان انجام داد بعضی منبت کاران از پیچ گوشتی چهارسو استفاده کرده و روی زمینه حالت به علاوه + کوچک حک می شود. معمولا زمینه کارهایی که ناصاف و ناهموار باشند را این چنین می کنند تا ایراد آن کمتر مشخص شود.

• ظرف روغن

منبت کاران معمولاً ظرف کوچکی را که داخل آن پنبه قرار داده و درون آن روغن پارافین ریخته در اختیار دارند و هر از چند گاهی نوک مغار را هنگام کار روغنی می کنند تا مغار راحت تر حرکت کند برای این از روغن پارافین استفاده می کنند چون بعد از مدتی روغن از بین می رود و لکه بر جای نمی گذارد.

• ابزارهای برقی

ابزارهای برقی مورد استفاده در منبت کاری به دو دسته سنگ چرخ برقی و اره چکشی یا عمودبر تقسیم می شوند.

• سنگ چرخ برقی
• دستگاهی است برقی و کوچک که یک الکترو موتور در وسط و در طرفین آن دو سنگ گرد قرار دارد که با روشن کردن دستگاه سنگها به حرکت در می آیند. برای خرید و فروش دستگاه قطر سنگ ملاک قرار می گیرد مثلاً سنگ نمرهی ۵ /۱۷ یعنی قطر سنگها 5/17 سانتی متر است در زیر هر سنگ یک گونیای متحرک قرار دارد که در زوایای مختلف تنظیم می شود و بالای هر سنگ یک طلق برای جلوگیری از پرش براده ها قرار دارد. از این سنگ برای تیز کردن انواع وسایل برنده مانند مغار، چاقو، تیغ رنده و… استفاده می شود. جهت گردش سنگ به طرف فرد کارگر می باشد.
• اره چکشی یا عمودبر

وسیله ای است دستی برقی که از آن برای برشهای طولی و عرضی استفاده می شود. این دستگاه دارای یک دسته، یک دستگیره، و محفظه ای کائوچوئی که الکترو موتور درون آن قرار دارد و محفظه ای فلزی در جلو دستگاه، که چرخ دنده ها درون آن قرار دارد تشکیل شده است. کلید قطع و وصل معمولاً در زیر دسته قرار دارد. صفحه در پائین دستگاه قرار دارد که گونیان آن محسوب می شود و با پیچ آن شل شده و در زوایای مختلف می توان آن را قرار داد. اگر تیغ ارهی مناسب را به آن ببندند می توان مواد غیر چوبی مانند فلز را نیز با آن برش داد.

• دریل برقی دستی

از این وسیله جهت سوراخ کاری استفاده می شود. این ماشین تشکیل شده از یک پوستهی خارجی که الکتروموتور یا دستگاه نیرو در آن تنظیم شده و سه نظام آن به الکتروموتور وصل شده کلید قطع و وصل زیر دسته سوار شده و آچار سه نظام که جهت باز و بسته کردن سه نظام و برای جازدان مته از آن استفاده می شود. جهت سوراخکاری ابتدا باید قطعه کار را علامت زده سپس با میخ یا درفش سوراخ کوچکی روی علامت زد تا مته سر نخورد. سپس نوک مته را روی علامت مورد نظر قرار داده و کار را سوراخ کرد. زیر قطعه کار باید چوب زائد قرار داد تا میز کار سوراخ نشود. در منبت کاری دریل نیز کاربرد دارد.

• اورفرز یا فرز دستی

دستگاهی است دستی برقی که دارای الکتروموتوری در محفظه ای کائوچوئی می باشد که همانند دریل حرکت چرخشی دارد و تیغه ای به آن وصل شده و جهت ابزار زدن لبه های کار یا روی سطح کار از آن استفاده می شود. دور این دستگاه بسیار بالاست. این دستگاه ها در اندازه های کوچک و متوسط و بزرگ وجود دارند که منبت کاران بیشتر از نوع کوچک آن برای ابزار زدن استفاده می کنند. منبت کاران برای خالی کردن زمینه و بدست آوردن سطحی صاف و یکنواخت از این وسیله استفاده می کنند. تیغه های فرز در انواع و مدلهای مختلف وجود دارد معمولا جنس آنها از فولاد سخت می باشد.

آموزش و مراحل اجرای منبت کاری

• ابتدا شخص منبت کار باید طرح منبت را انتخاب کند.
• سپس منبت کار باید طرح را روی چوب منتقل کند.
• قطعهی کار را به گیره بسته و سطح چوب را در صورت نیاز نفت بزند تا چوب نرم شود.
• پس از گذشت مدتی با مغار شفره طرح را باید از زمینه جدا نمود.
• سپس زمینه را با مغار تخت صاف و یکنواخت کند. این کار با دستگاه فرزدستی نیز می توان انجام داد.
• سپس طرح را با مغارهای مختلف فرم داده و روی آنها را تزئین کرد.

در منبت کاری معمولا با دست چپ مغار و چکش با دست راست گرفته شده و استفاده می شود. نحوهی نگه داشتن مغار و زاویهی قرار دادن آن روی چوب میزان برداشت بار از روی چوب را تعیین می کند. اگر زاویه قرار تیغ مغار روی چوب، با سطح چوب زیاد باشد.

میزان باربرداری بیشتر می شود و اگر این زاویه کمتر شود میزان باربرداری کمتر می شود. دقت کنید زمانی که مغار را به صورت عمودی نگه داشته اید و برای خط انداختن روی آن ضربه می زنید، هنگام خارج کردن مغار از داخل چوب هرگز آنرا به جلو و عقب نکشید.

بلکه باید مغار را به چپ و راست تکان داده و از چوب خارج کرد. پس از تمام شدن کار می توان سطوح کار را با سمباده، پرداخت نمود که این کار را معمولاً رنگ کاران هنگام رنگ آمیزی انجام می دهند. سعی کنید که با کف دست به مغار ضربه نزنید. بلکه این کار را با چکش انجام دهید زیرا باعث آسیب رسیدن به عصبهای دست می گردد و همچنین پس از مدتی کارکردن مچ دست دچار درد می گردد.

قبل از منبت کاری انتخاب چوب خیلی مهم می باشد. چوبی بدون گره، محکم، با بافت ریز و راست تار از عوامل مهم انتخاب چوب می باشد. البته برروی موادی غیر از چوب نیز کنده کاری می کنند. مانند عاج، استخوان و صدف که آنها را درون چوب جاسازی می کنند.

اساتید برجسته منبت در ایران

مانند بسیاری از هنر های دیگر دوران صفویه دوران اوج و شکوفایی این هنر و هنرمندان مربوط به آن بود اما با ورود به دوره قاجار و نادیده گرفتن هنر و هنر مندان ایرانی این هنر به بوته فراموشی سپرده شد. تا اینکه در اواخر دوران قاجار اساتیدی مانند استاد علی مختاری گلپایگانی (رییس صنایع مستظرفه مدرسه دارالفنون) و استاد احمد صنیعی به تهران آمدند و به تربیت هنرجویانی در رابطه پرداختند.

استاد علی مختاری گلپایگانی در ۱۸ سالگی به تهران آمد و بعد کسب اجازه از استاد کمال الملک در مدرسه دارلفنون به تدریس منبت به شاگردان پرداخت و از این رو به ابقای این هنر کمک کرد.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

دیپیا اولین سایت کاریابی هنرمندان

اینجا پروژه بگیر یا خودت رو معرفی کن

سخن آخر

همانطور که گفتیم منبت کاری شاخه ای از صنایع دستی است که در آن نقش ها به صورت برجسته روی سطح کار ایجاد می شوند و در ایران باستان بسار نقش مهمی داشته است، با توجه به این موضوع ما در این مقاله تصمیم گرفتیم شما را با هنر منبت کاری آشنا کنیم. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.