قلمزنی

قلم زنی هنری است که با ایجاد نقش و خطوط بر روی فلزاتی از جمله مس، طلا، نقره و برنج صورت می گیرد و این نقش ها توسط یک قلم و با ضربه چکش انجام می شود. هنر قلم زنی، هنری بسیار ظریف می باشد که نیازمند صبر و حوصله فراوان است و از هنرهای قدیمی، کهن و ارزشمند ایرانیان می باشد. در این مقاله قصد داریم شما را با هنر قلم زنی آشنا کنیم.

هنر قلم زنی

هنر تزئین فلزات با استفاده از ضربه چکش و قلم را قلم زنی می گویند که برای ایجاد این نقش ها اغلب از فلزاتی مانند طلا، نقره، برنج و مس استفاده می شود. مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد، در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزات است. از سوی دیگر به اعتقاد باستان شناسان و مورخان هنر، مس نخستین فلزی است که در هنر فلز کاری و قلمزنی مورد توجه انسان قرار گرفت.

قلم هایی که برای قلم زنی استفاده می کنند، شکل های متفاوتی دارند و با به کار بردن این قلم ها به همراه ضربه چکش، نقش های بسیار زیبا بر روی فلز ایجاد می شود. هنر قلم زنی دارای روش های مختلفی است که هر فردی می‌تواند بر اساس استعدادی که دارد در این حرفه مشغول به فعالیت شود که این روش ها شامل روش عکس، روش زمینه‌پر، نیم برجسته، تمام برجسته و مشبک و قلم گیری است. که برای ایجاد هر یک از این نقوش نیاز به قلم در ابعاد و شکل مخصوصی است.

قلمزنی در فرهنگ لغت معین چنین معنی شده است: نویسندگی، نقاشی و یكی از هنرهای زیباست و آن ایجاد نقوش جانوران و گیاهان و طرح های مختلف است بر روی نقره یا فلزات دیگر. در هنگام عمل، استاد به وسیله قلمی فلزی و یا منقاش نوك تیز فولادی كه دارای دسته ای چوبی است كار می كند. دكتر معین پس از این تعریف، این بیت را از زلالی آورده است:

به طرح خویش حیرت زند دست كه از هیچش قلمزن نقش چون بس

همچنین قلمزنی در لغت نامه دهخدا اینگونه بیان شده است: کار قلمزن و آن عبارت است، از کندن نقش ها بر فلزات، قلمزنی اصفهان معروف است.

اصفهان و چند شهر دیگر مانند تبریز قطب صنایع دستی قلم زنی کشورمان ایران محسوب می شوند.

برای آشنایی با هنر قلم زنی روی مس کلیک کنید.

اهمیت هنر قلم زنی

قلمزنی هنری والا و ارزشمند در فرهنگ سنتی و هنری معنوی ایرانیان است و از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده، که به کمک ذوق و اندیشه هنرمند ایرانی با تأثیر از آداب، سنن، فرهنگ و مذهب، در بیان آرا و عقاید ایرانیان به زیباترین شئ فلزی نقش بسته و در درازای تاریخ، رویدادها و تحولات گوناگون پشته سر گذاشته و ماندگاری، آن را به نسل های بعد منتقل کرده است.

این هنر سابقه ای بس طولانی و تاریخی در ایران دارد و یكی از رشته های هنرهای سنتی ایران است كه در دسته بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلز كاری قرار دارد. قلمزنی ابتدا به صورت حجاری در بدنه كوه ها و روی سنگ های ساختمانی كاخ های پادشاهان و بناهای تاریخی و حتی در دوران غارنشینی دیده شده است. بعدها هنر حجاری، تبدیل به حكاكی و سپس قلمزنی گردیده و نقوش و تصاویر از روی سنگ های ساختمان ها و بدنه كوها به روی سنگ های قیمتی مخصوصاً عقیق منتقل گردید و حكاكی نامیده شد. عاقبت فلزات از جمله طلا، نقره، مس، برنز و فولاد زمینه اصلی این نقوش و خطوط زیبا و دلپسند قرار گرفته و هنر قلمزنی نام گرفت.

هنر قلمزنی روی فلز از آن رو بیشتر مورد توجه هنرمندان است که از دوام و بقای بیشتری نسبت به سایر اشیا برخوردار است. نقش مایه ها و نمادهای نقوش در ادوار تاریخی و فرهنگی گوناگون بر اساس دگرگونی های عقیدتی و فرهنگی متفاوت اند و تحت تاثیر شرایط اجتماعی تغییر می کند و سیر تحول را به دنبال خود دارند.

برای آشنایی با هنر قلم زنی روی نقره می‌توانید مقاله مربوط به آن را مطالعه کنید.

ظروف قلمزنی

صنایع دستی قلم زنی از تنوع بسیار بالایی برخوردار است. ظروف قلمزنی شده در طرح ها و اندازه های مختلف در تولید و در بازارموجود می باشد. قوری و سماور قلم زنی، گلدان قلم زنی، سینی قلم زنی، تابلو قلم زنی، ظروف مختلف قلمزنی و تنها تعدادی از محصولات پر تعداد صنایع دستی قلم زنی هستد.

تابلو قلمزنی

یکی از محبوب ترین صنایع دستی قلمزنی، تابلو قلم زنی می باشد. تابلو قلم زنی طرح های برجسته ی قلمزنی هستند که در قاب های معمولا خاتم کاری شده قرار گرفته می شوند و چون ترکیب دو صنایع دستی خاتم کاری و قلمزنی هستند جلوه ی بسیار زیبایی به منزل و یا محل کار شما می دهند.

تاریخچه قلمزنی

در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد هنر و صنعت فلز کاری در نقاط گوناگون ایران به ویژه در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران شکوفایی داشته است. از آثار مهم به دست آمده در این دوره جام طلای حسنلو است که در ۱۳۳۶ کشف شد و دارای نقوش برجسته چون خدایان سوار بر گردونه یا ارابه می باشد.

در هزاره اول پیش از میلاد فلز کاری و قلم زنی در ایران از رونق و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است و آثار باارزشی از آن دوران بر جای مانده که از جمله آن ها جام های طلای مارلیک است.

هنر قلم زنی در دوره مادها

آثار قلم زنی اندکی از دوره مادها که در سده هفتم ق.م در شمال ایران روی کار آمدند به یادگار مانده است. اشیای به دست آمده از آذربایجان حاکی از آن است که از نفوذ سکاها به تدریج کاسته شده و سبک مادها در این زمان جای آن را گرفته است.

هنر قلم زنی در دوره هخامنشی

با روی کار آمدن پارس ها و تشکیل حکومت هخامنشی (۵۵۰-۳۳۰ق.م) هنر قلم زنی تحوّل یافت و از جایگاه ویژه ای برخوردار شد و بر روزگار پس از خود تأثیر گذاشت. دوره هخامنشی اوج هنر فلزکاری در زمینه های ریخته گری، چکش کاری، ترصیع و… است. به دلیل حمله اسکندر و آتش زدن تخت جمشید آثار بسیاری نابود شد و یا به دستور اسکندر گداخته و به سکه تبدیل شد.

از جمله اشیای شناخته شده در دوره هخامنشی، دو لوح سیمین به وزن ۴ کیلوگرم و زرّین به وزن ۵ کیلوگرم است که در موزه ملّی ایران نگهداری می شود.

هنر قلم زنی در دوره سلوکی

در دوره سلوکی با ساخت شهرهای جدیدی مانند مرو و نسا و انتقال کارگاه های هنری به این شهرها، هنر قلم زنی با تأثیرپذیری از هنر هلنی (هنر یونانی) ادامه یافت.

هنر قلم زنی در دوره اشکانی

با روی کار آمدن پارت ها در سال ۲۵۰ ق.م تا ۲۲۴ میلادی هنر قلم زنی با همان شیوه هخامنشی با اندک تغییر به عمر خود ادامه داد. ساخت پیکره ها از جنس زر و نقره و مفرغ به شیوه ریخته گری در دوره اشکانی از رونق ویژه ای برخوردار شد و زیورآلات مرصع با سنگ های قسمتی با همان شیوهٔ هخامنشی ادامه یافت. در این دوره به دلیل هجوم اسکندر آثار هنری مهمّی در دست نیست و به سبب هرج و مرج و کم توجّهی پارتیان اولیه به هنر، تنها در اواخر این دوره ساخت آثار قلم زنی رو به رشد نهاد.

هنر قلم زنی در دوره ساسانی

زمان ساسانیان در سال ۲۲۴ تا ۶۵۰ میلادی به دلیل گسترش بازرگانی میان ایران، یونان و روم هنرهای ایرانی از هنر یونانی و رومی تاثیر گرفت.

در دورهٔ ساسانی ساخت اشیا به سه طریق زیر انجام می شد:

• به وسیله چکش کاری بر ورق سرد.
• به وسیله ریختگی و ساخت ظروف آستردار از ورق.
• تراش با چرخ.

هنر قلم زنی در دوره ی اسلامی

در سده های آغازین اسلامی، اعراب، هنر قلم زنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از باورهای اسلام، در آفرینش آثار فلزی کشیدند و کم کم نقوش و طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط کوفی و آیات و احادیث داد.

در دورهٔ سامانیان هنر قلم زنی در اثر داد و ستد به دیگر سرزمین های اسلامی راه یافت. اشیای قلم زنی شده دوران دیلمیان در موزه های ایران از جمله آثار معروف این دوره است. از سده های آغازین تا سده های سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبک زمان ساسانی ساخته می شد. مکتب قلم زنی خراسان در سده چهارم قمری شکل گرفت و در دوره سلجوقی به اوج پختگی خود رسید.

هنر قلم زنی در دوره سلجوقی

سلجوقیان در اوایل سده پنجم قمری (۴۲۹) از ترکستان به ماوراءالنهر آمدند و سکونت گزیدند و سپس خراسان را متصرّف شدند. با علاقه ای که حکام سلجوقی به هنر داشتند، هنر قلم زنی همچون سایر رشته های هنری حمایت شد و گسترش چشم گیری یافت.

ایجاد نقوش گیس باف شامل نوارهایی در تزیینات ظروف به شیوه و سبک بسیار زیبا متداول شد. در این دوران ترصیع فلزات به صورت مفتول های طلا، مس و نقره و یا ترصیع ظروف مفرغی با مفتول مس رایج شد. از کارهای بسیار زیبا در این دوره مشبک کاری روی فلز است.

هنر قلم زنی خراسان که در سده های پنجم و ششم قمری، هم زمان با حکومت سلجوقی در خاور به ویژه خراسان و فرارود رواج یافته بود، پس از حمله مغول به دلیل ویران شدن بسیاری از مراکز هنری این منطقه و مهاجرت هنرمندان به غرب و میان رودان، در آن نواحی تداوم یافت. هنر فلزکاری خراسان از شرق آغاز شد و در غرب رشد و گسترش یافت.

هنر قلم زنی در دوره مغول و تیموری

با تصرف سوریه توسط غازان خان در اوایل سده هشتم قمری هنرمندان قلمزن مورد حمایت ایلخانان قرار گرفتند و بعدها شهرهای حلب، دیار بکر، موصل، شیراز و تبریز از مراکز مهم و بزرگ هنر قلم زنی به شمار آمدند. در این زمان آثار قلم زنی تحت تأثیر هنرهای بومی قرار گرفت، به گونه ای که در سوریه و مصر نشانه های این تحوّل بیشتر به چشم می خورد. ترصیع در نشاندن ظروف در این زمان به تقلید از دوره سلجوقی تداوم یافت. استفاده از هنر خوشنویسی در قلم زنی به وفور گسترش یافت و ظروف زیادی از این گونه ساخته و تزیین شد.

با حمله تیمور به ایران در سال ۷۷۱ق، هرات دوباره رونق هنری خود را بازیافت و بزرگ ترین مرکز هنری آن روز شد. هنر قلم زنی در این شهر بسیار درخشید. از جمله ظروف سنگاب گورامیرتیمور در سمرقند است که اکنون در موزه آرمیتاژ نگهداری می شود. سنگاب هایی نیز از سده هشتم در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی موجود است.

برای خرید ظروف قلم زنی اصفهان کلیک کنید.

ابزار قلم زنی

• تسمه خط کشی
• چکش قلم زنی
• پرگار
• قلم لم پرداز، قلم نیم رو، قلم گرسواد، قلم گر سوم، قلم بادومی و قلم های بدون آج مانند :

قلم سنبه، قلم گیری، قلم نیم بر کلفت، قلم نیم رو، قلم یک تو، قلم دو تو ، قلم بادومی ، قلم قلم ناخنی ، قلم خوشه ،قلم کف تخت مربع،قلم تخت مستطیل ، قلم تیز بر مشبک کاری و قلم تیزبر.

مراحل کار قلم زنی

قبل از قلم زدن، باید درون یا زیر شئی مورد نظر را از قیر مذاب انباشته کرد. قیر باید درون کار کاملا بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن کاملا سفت شده باشد. تا قلم، کا را فرو نبرد. برای شروع کار ابتدا طرح مورد نظر را تهیه کرده سپس آنرا روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیک بهم سوراخ می کنند.

برای انتقال نقشه روی کار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را روی آن می گذارند و با پودر ذغال که در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می کشند. پودر ذغال از سورخ های روی نقشه عبور می کند و روی سطح فلز می نشیند و بدین ترتیب شکل طرح روی اثر منتقل می شود. سپس هنرمند با استفاده از قلم های آج دار و یا بدون عاج شروع به قلم زدن می کند.

هنگامی که ظرف یا بوم آماده شد مرحله اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می شود. پیاده کردن طرح به روش های زیر انجام می شود:

• شیوه گرد کردن: در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می کشد که از سوراخ های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می کند.
• اجرای مستقیم طرح روی بوم: در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می کند.
• روش استفاده از کاغذ کُپی: در این روش ابتدا سطح بوم را پاک کی کنند و چربی و گرد و خاک آن را می گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می دهند و با مداد روی خطوط طرح می کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را بر می دارند و خطوط را که آشکار نشده، با مداد مشخص می کنند .
• روش چسباندن اصل طرح روی بوم فلزی: در این روش اصل کاغذ طراحی را روی شیء یا بوم فلزی می چسبانند و بعد با استفاده از قلم سنبه، خطوط طرح را روی فلز اجرا می کنند. پس از مشخص شدن خطوط کاغذ طرح را بر می دارند و طرح پیاده شده را با قلم و چکش روی شیء اجرا می کنند. پس از انتقال طرح هنرمند کارش را با چکش و قلم آغاز می کند و با استفاده از تکنیک وسبک های قلمزنی طرح مورد نظرش راخلق می کند.

شیوه در دست گرفتن چکش در قلمزنی

پس از اینکه هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می گیرد که بالا و پایین رفتن چکش مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود.

فرد باید دقت کند که انتهای دسته چکش بین دو انگشت کوچک و ماهیچه کف دست قرار گیرد تا بتواند با بالا و پایین بردن آن ضربات منظم و یکنواخت قلم را بر لوح فلزی وارد کند. و حرکت رفت و برگشت چکش در کنترل او باشد. آرنج و ساعد دست باید موازی با سطح شیء قرار گیرد و قسمت زیر چکش نیز در امتداد با سطح کنده باشد که وقتی ضربه چکش بر قلم وارد می شود، اجرای کار راحت تر انجام پذیرد.

در دست گرفتن قلم در قلمزنی

طرز در دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت در آورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می دهند. از انگشت کوچک برای تکیه گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می شود.

نکته ای که باید به آن توجه داشت که ساعد دست با بازو و ساعد با قلم زاویه ۹۰ درجه ایجاد کند و زاویه قلم نسبت به سطح کار باید کمتر از ۹۰ درجه باشد تا حرکت قلم به آسانی صورت گیرد.

جدا کردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری در قلمزنی

به منظور جدا کردن قیر از بوم های فلزی تخت قیر را سرد می کنند و می شکنند. اما در بوم های مدور و گلدانی شکل قیر را حرارت می دهند و جدا می کنند. این کار به روش های زیر انجام می شود.

روش حرارت دادن: برای خالی کردن قیر از بوم های مدور گلدانی یا حجم های هندسی، آن ها را حرارت می دهند. به این طریق که ظرف پُر از قیر را وارونه روی تکیه گاه چوبی یا فلزی می گذارند و ظرف را حرارت می دهند تا قیر ذوب شود. ابتدا دهانه ظرف بعد قسمت میانی و سپس ته ظرف را حرارت می دهند. بعد قیر را که روان شده خالی می کنند.

روش شکستن قیر: برای جدا کردن قیر از بوم های مسطح از این شیوه استفاده می شود. به این صورت که قیر حاوی بوم را در آب سرد فرو برده و به آرامی با ضربات چکش، قیر را می شکنند و از ظرف جدا می کنند. پس از آن فلز را به وسیله سر پیک حرارت می دهند تا باقی مانده های قیر کاملاً بسوزد و از بوم جدا شود. سپس به وسیله نفت با پارچه یا برُس سیمی حجم فلزی را پاک می کنند.

بعد از پاک کردن قیر برای زدودن چربی نفت از سطح بوم فلزی، آن را با محلول مایع ظرف شویی و آب می شویند و خشک و پرداخت می کنند.

پرداخت کردن اثر قلم زنی

گفتنی است بعد از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسیدسولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است(دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می دهند. در نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می شویند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می شود.

دقت داشته باشید که در این مرحله نکات ایمنی را رعایت نمایید. حتما اسید باید رقیق باشد به نحوی که موجب خوردگی شیء نگردد. هم چنین می بایست از دستکش و ابزارهایی بهره جست که آسیبی به دست وارد نیاید.

سبک های هنر قلمزنی

کار قلمزنی و اجرای آن به روش ها و شیوه های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می شود. این شیوه ها عبارت اند از:

شیوه ریزه کاری: ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح های ریز و ظریف قلمزنی می کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می سازند و زمینه کار را از طرح جدا می کنند.

• شیوه برجسته کاری: در این روش هر دو طرف بوم فلزی کار می شود. یعنی از سمت روی بوم، زمینه را فرو برده و از طرف پشت، نقش را برجسته می کنند. این کار را هنر بخشیدن به نقوش می گویند. این شیوه درباره اشیایی قابل اجراست که امکان ضربه زدن از هر دو جهت وجود دارد. از این شیوه در بوم های مسطح بیشتر استفاده می شود. در این روش شیوه کار به این شکل است که ابتدا طرح یا زمینه کار را پایین برده و طرح را از آن جدا می کنند و یا اینکه سطح زمینه کار را از یک طرف قیر می ریزند و با قلم های مخصوص و بدون آج، آن را فرو برده و بعد قیر را از آن جدا می کنند و از سمت دیگر سطح کار را قیراندود می کنند و طرح را روی طرف دیگر اجرا می کنند.
• شیوه تکنیک عکسی: در این سبک با ایجاد سایه و روشن در زمینه بوم موضوع طرح را مشخص می کنند اما زمینه را کاملاً پر نمی کنند.
• شیوه منبت: در این شیوه روی سطح فلز بین موضوع و زمینه حدود دو سانتی متر اختلاف ایجاد می کنند و آن را به صورت نیم برجسته به اجرا در می آورند و به سبک ریزه کاری تزیین می کنند.
• شیوه مشبک: در این روش پس از انتقال طرح به وسیله قلم نیم بر، طرح را ثابت می کنند. بعد به کمک قلم تیزبر بوم فلزی را برش می دهند و طرح را از زمینه جدا می سازند؛ و کار را مشبک می کنند.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

دیپیا اولین سایت کاریابی هنرمندان

اینجا پروژه بگیر یا خودت رو معرفی کن

 

سخن آخر

در این مقاله، ما درباره تاریخچه قلمزنی در دوره های مختلف گفتیم و سبک های قلمزنی مختلف و مراحل کار قلم زنی گفته شده است. امیدوارم که به تمامی سوالات شما درباره هنر قلمزنی پاسخ داده باشیم و بی صبرانه منتظر سوالات شما هستیم که بهترین پاسخ ها را برایتان پیدا کنیم.