سوخت نگاری(Fueling) تکنیک هنری ایجاد طرح های تزیینی بر روی چوب یا چرم از طریق سوزاندن آن ها با میلۀ فلزی داغ است. به طور معمول برای ایجاد این نقوش از هویه استفاده شده و با استفاده از حرارت و تکنیک های خاص از قبیل تغییر دما و تغییر سرعت دست در زمان سوخته کاری(Burnt work)، طیفی از رنگ قهوه ای روی چوب ایجاد می شود.

 سوخته کاری روی چوب

هنر کهن سوخت روی چوب متأسفانه از هنرهای ناشناخته از لحاظ کاربردها، تکنیک ها، سابقه و آموزش صحیح در ایران می باشد و آغاز به کار آن در پرده ای از ابهام است. امروزه این هنر با نام های مختلفی نظیر: نقاشی چوب سوز، سوخته گری، سوخت نگاری و سوخته کاری روی چوب خوانده می شود. این هنر، همان طور که از نامش پیداست ، به معنای سوزاندن چوب با استفاده از مفتول فلزی داغ و خلق اشکال، بافت و خطوط جدید است. امروزه تنها با یک هویه ساده، یک تکه چوب، سمباده و یک طرح می توان یک اثر هنری خارق العاده خلق نمود.

هنر سوخت روی چوب به شیوه امروزی قدمتی طولانی نداشته چون اساس کار آن هویه برقی می باشد. این هنر را می‌توان هنر دقت، حوصله و تمرکز دانست. چون حساسیت بالا باعث می شود که هنرمند تمام تمرکز و توجه خود را در زمان انجام کار معطوف به آن کرده و کوچکترین توجهی به اطراف نداشته باشد؛ چون کمترین اختلاف زمانی در انجام سوخت باعث تغییر رنگ چوب و در نتیجه اختلاف در کنتراست ها شده و یا این که باعث فرو رفتن نوک بسیار داغ هویه در چوب شده و اثر را از بین خواهد برد. نفس نیز در هنگام انجام سوخت حبس می شود تا کنترل بیشتری بر روی چوب و هویه اعمال گردد.

همانطور که عنوان شد؛ مهم ترین ابزار سوخت نگاری یا سوخته کاری، هویه می باشد و مناسب ترین هویه برای این کار هویه ای است که قسمت المنت کوچک و کوتاهی داشته باشد. هر چه قدر که این قسمت کوتاه تر باشد کار راحت تر و سوخته گر مسلط تر عمل می کند. هویه هایی که برای تعمیرات موبایل استفاده می شوند هم مناسب هستند.

شکل امروزی هنر سوخت روی چوب بدین نحو است که ابتدا طرح مورد نظر را با استفاده از کاربن زرد یا مستقیما روی چوب مورد نظر اعم از انواع جعبه های جواهرات، تندیس ها، تابلوها، جاکلیدی ها و … منتقل می کنند که البته جنس چوب مورد استفاده بسیار مهم و ضروری است، سپس با استفاده از هویه شروع به سوزاندن طرح می کنند. لازم به ذکر است چنانچه سطح مورد نظر از قبیل صاف و سیقلی نشده باشد، سوخته کاری انجام شده مرغوب نخواهد بود.

هنر سوخته نگاری روی چوب

سوخته کاری واژه ایی است مشتق شده از کلمات یونانی(pur) به معنای آتش و (graphos) به معنی نوشتن می‌باشد. مردم احتمالاً نگارش با آتش را از زمان کشف آتش داشته‌اند. هنر سوخته کاری یا سوخت روی چوب یا سوخت نگار، همان طور که از نامش پیداست، به معنای سوزاندن چوب با استفاده ازمفتول فلزی داغ و خلق اشکال، بافت و خطوط جدید است. همچنین از این روش برای حکاکی روی چرم و سوخت روی چرم نیز استفاده می شود.

هنر سوخت چرم قبل از زمان صفویه در ایران وجود داشته است. درآن دوران این هنر روی جلد قرآن و کتاب های نفیس خطی کار می شد. در فاصله انقراض سلسله صفویه تا دوره قاجاریه این هنربه بوته فراموشی سپرده شد. البته در شکل مشابه، از قالب های منفی و مثبت برنجی در تهیه جلدهای چرمی نیز استفاده می شده است که تنها حرارت، باعث تغییر شکل چرم(Leather) با ابزار برجسته و فرورفته ایجاد نقش می نموده است.

سازندگان سازهای سنتی نیز جهت تزئین و مهر استاد سازنده، از این روش به وسیله مهرهای فلزی داغ استفاده و بر سطح چوب ساز، ایجاد نقش می نموده اند. سوخت نگار امروزه به شکل هنر و عرف در آمده است و شامل استفاده از سیم یا نوک حرارت دیده برای سوزاندن دقیق طرح ها بر روی مواد طبیعی مانند چرم یا چوب به روش کنترل شده می‌باشد. سوزاندن را می توان از طریق ابزار تغییر نوع نوک مورد استفاده، دما، یا روش کاربرد آهن ایجاد نمود.

وسیله مورد استفاده، نقطه سفت مدرن ( شبیه هویه ) یا ابزار سیمی داغ است. هنر کهن سوخت روی چوب متأسفانه ازهنرهای ناشناخته از لحاظ کاربردها، تکنیک ها، سابقه و آموزش صحیح در ایران می باشد و آغاز به كار آن در پرده ای از ابهام است. هنر سوخت نگاری روی چوب به شیوه ی امروزی قدمتی طولانی نداشته چون اساس كار آن هویه برقی بوده و به نظر می رسد تاریخچه ای بیش از ۲۰ سال نداشته باشد .احتمالاً سوخت نگار به شیوه سنتی یعنی استفاده از ابزار سیمی داغ، قدمتی بیش از بیست سال دارد و در نقاط مختلف جهان برای تزئین مصنوعات چوبی مورد استفاده قرار می گرفته است .به نظر می رسد که در 3000 سال قبل در پرو به کار می رفته است و در اروپا، آسیا، استرالیا و امریکا از آن برای تزئین مصنوعات نظیر ابزارهای موسیقی و وسایل آشپزخانه استفاده می شده است. در اروپا استفاده از سوخت کاری روی چوب به نظر می رسد در دوره های قرون وسطی و رنسانس ظاهر شده باشد

این هنر جز هنرهای ساده از لحاظ یادگیری و همچنین باهزینه نسباتاً پایین نسبت به سایر هنرهاست، در نتیجه علاقه‌مندان زیادی را جذب خود کرده است.از مزایای قابل ذكر آن می توان به ارزان و در دسترس بودن لوازم كار اشاره كرد. تنها با یك هویه ساده، یك تكه چوب، سمباده و یك طرح می توان یك اثر هنری خارق العاده خلق نمود.

از معایب این هنر نیز، عدم شناخت كافی مردم با این هنر بوده به طوری كه وجه تمایز آن با نقاشی برای .مردم كاملاً ملموس نبوده و شناخت كافی از این هنر ندارند.

ابزار هنرسوخته نگاری

ابزار مورد نیاز سوخته نگاری با هزینه پایین قابل تهیه است و می توانید در کارگاه نجاری یا کارگاه خانگی خود، به انجام هنر سوخته نگاری بپردازید. به عبارتی سوخته کاری یا سوخته نگاری هنری کم هزینه است. فقط کافی است ابزار سوخته نگاری را تهیه کنید و آثار هنری زیبایی خلق کنید. ابزار سوخت نگاری شامل هویه، چوب، سنباده، کاربن، زغال طراحی(Coal Design) و طرح می باشد.

• هویه

مهمترین ابزار این هنر هویه است . هویه ها را می توان به دو دسته تقسیم بندی نمود. هویه هایی که از المنت (element) برای تولید حرارت استفاده می کنند وهویه‌هایی که با استفاده از جریان مستقیم برق و آمپر بالا نوک هویه که به شکل سیم است را حرارت می دهند. متاسفانه در ایران هویه های مخصوص سوخت نگاری تولید و عرضه نمی شود. (به تازگی یک نوع هویه برای این منظور ساخته شده که کیفیت لازم را نداشته و به هیچ عنوان خرید هویه هایی که با عنوان هویه مخصوص سوخت نگاری در کشور فروخته می شود پیشنهاد نمی گردد) به همین دلیل بهترین هویه ای که فعلا می‌توان برای این منظور تهیه کرد هویه های جرداک(GORDAK) است.

مزیت این هویه ها به هویه های دیگر قابلیت تنظیم دما، دسته ظریف و المنت کوتاه همچنین ثبات درجه حرارت است.

برای خرید هویه سوخت کاری روی چوب بر روی لینک کلیک کنید.

• سمباده

سمباده های مورد نیاز بستگی به چوب شما دارد. اگر چوب شما خوب برش خورده باشد و سطح نسبتا صافی داشته باشد می توانید سطح آن را با پوسته آب برای سوخت نگاری آماده کنید. پوسته آب ها شماره بندی دارد و هر چه شماره آن کمتر باشد سمباده زبر تری است. برای سمباده زدن چوب باید حداقل سه مرحله سمباده کاری کنید. ابتدا با سمباده زبر به عنوان مثال پوسته آب شماره 120 چوب را سمباده بزنید. وقتی سطح چوب کاملا صاف شد با سمباده نرم تری به عنوان مثال پوسته آب شماره 400 کار را ادامه بدهید و در نهایت هم با سمباده نرم تری از شماره 800 به بالا سطح چوب را کاملا سیقلی کنید

• چوب، چرم ، مقوا و کاغذ

.برای سوزاندن خود را محدود نکنید. می توانید از پیش پا افتاده ترین زمینه ها برای کار استفاده کنید. اگر چوب مناسب پیدا نکردید می توانید کار را بر روی یک برگه کاغذ معمولی شروع کنید. اجرای سوخت نگاری روی اکثر چوب ها ممکن است اما چوب‌هایی هستند که زیبا تر می سوزند. به طور کلی به دلیل اینکه سوخت نگاری روی چوب از ایجاد طیف رنگ قهوه ای به وجود می آید بهتر است چوبی انتخاب شود که پس از سوختن رنگ قهوه ای به خوبی روی آن دیده شود.

بنابر این تمرکز ما بر روی چوب هایی با رنگ روشن خواهد بود. برخی از چوب ها مانند چوب کاج و توت با وجود رنگ روشن مناسب سوخت نیستند. رگه های موجود بر روی این چوب ها جنسی سخت تر از بافت چوب داشته و این امر باعث خواهد شد سوزاندن قسمت هایی از طرح که روی رگه های چوب است مشکل شود و رنگی که روی رگه ایجاد خواهد شد با رنگی که روی بافت خود چوب ایجاد خواهد شد متفاوت است که موجب می شود کار یک دستی نداشته باشید.

چوب افرا یکی از بهترین چوب های موجود برای سوخت نگاری است. جنس این چوب نه آنقدر محکم است که به سختی بسوزد و نه آنقدر نرم که باعث فرورفتن هویه به داخل چوب و ایجاد فرورفتگی شود.از دیگر چوب های مناسب برای سوخت نگاری می توان چوب گلابی، نارنج، گردوی سفید و سپیدار را نام برد. در صورت عدم دسترسی به چوب مناسب می‌توان از روکش های چوب موجود در بازار استفاده کرد. روکش ها قیمت مناسبی دارند و برای تمرین و ایجاد آثاری در اندازه های بزرگ مناسب هستند.

بنابراین داشتن چوب مناسب از نظر سوزاندن در این هنر بسیارحائز اهمیت می باشد، زیرا همانگونه که گفته شد رنگ، نقش و جنس چوب در این هنر نقش مهمی را ایفا می کند. تصاویر روی چوب رنگ روشن تر بهتر از چوب تیره تر به نمایش در می آیند. همچنین چوب باید حدالامکان صاف باشد تا از منحرف شدن نوک قلم و صدمه دیدن تصویر جلوگیری به عمل آید. چوب های سخت به رنگ روشن نظیر انجیر مصری، ممرز و توس متداول ترین چوب های مورد استفاده هستند چون رگه های نرم آنها مزاحم نیستند و خوشایند ترین زمینه ها را تولید می کنند.

لازم است مبتدیان این هنر با چوب‌هایی که بافت ریز و یکنواختی دارند و امکان کار کردن آسان تری را فراهم می آورند کارخود را آغاز کنند و این بدان معناست که علاقه مندان ابتدا باید شناخت کاملی از ساختار انواع چوب بدست آورند.

بهتر است ضایعات چوب گونه های مختلف را از قبل با هویه امتحان کنید تا چوب مورد نظر خود را انتخاب نمایید. کار تمام شده را سپس باید برای حفظ در برابر گرد و غبار، با لایه و حافظ روکش نمائید. همچنین سوخت نگارها را نباید در معرض مستقیم نور خورشید قرار داد، زیرا قسمت هایی که کمتر سوخته محو خواهند شد.

با توجه به اهمیت نوع و جنس چوب در هنر سوحته نگاری در ادامه به برخی از چوب های شناخته شده و خصوصیات کلی آن ها اشاره می شود تا انتخاب نوع چوب برای علاقه مندان این هنر آسان گردد.

• زبان گنچشک: سفید، قهوه ای و قرمز، دارای رگه های شیاری برای کار با پیرگرافی خوب است.
• توس: کرم نزدیک به سفید تا زرد روشن، رگه ای نزدیک به بافت یکنواخت دارد و برای کار با پیرگرافی کاربرد دارد.
• شمشاد: فشرده و زرد کم رنگ، رگه کامل مستقیم تا کمی غیر منظم، بافت یکنواخت و ظریف دارد.
• گیلاس: قهوه ای کم رنگ تا مایل به صورتی، رگه مستقیم و بافت نسبتاً ظریف و یکنواخت، چوبی با سختی متوسط و برای کار پیر گراف آسان است.
• بلوط: اغلب رگه های مار پیچی ، متقاطع دارد. تضاد رنگی خوبی می دهد.
• راج: سفید کرمی، گاهی با پوشش خاکستری مایل به سبز، رگ ها معمولاً نامنظم می باشند، اما بافت ظریف و یکنواخت دارد.
• ممرز: چوبی سخت با رگ های مایل به خاکستری. رگه غیر منظم دارد و ایجاد خطوط صاف و یکدست هنگام سوزاندن را مشکل می سازد.
• لیمو ترش: به رنگ زرد کرمی است، رگه راست دارد و بافت آن نرم و یکنواخت می باشد.
• درخت ماهون: چوبی سخت وتیره، به رنگ قهوه ای مایل به قرمز پررنگ، خوب برای نشانه ها، اما رنگ زمینه برای تصاویر ندارد.
• افرا: سفید کرمی، رگه به طور کلی راست است اما اغلب مجعد یا موجی می باشد. بافت آن نرم است و قابل استفاده برای کار دقیق می باشد.
• گلابی: به رنگ قهوه ای مایل به صورتی، با حفره های ریز، رگه آن راست می باشد و بافت یکنواخت و نرم دارد و برای پیرگرافی بسیار خوب است.
• کاج: چوبی به رنگ روشن، با رگه خوب و معین، خطوط متناوب نرم و سخت کار پیرگراف را مشکل می سازد.
• انجیر مصری: یکی از مورد پسند ترین چوب ها در پیرگرافی است که رنگ سفید تا سفید کرمی آن موجود می‌باشد.

سوخت نگاری روی چرم هم قدمتی طولانی داشته و در قدیم به صورت داغ گذاری با کلیشه های فلزی، بیشتر برای جلد کتاب ها مورد استفاده قرار می گرفته. اصول سوخت نگاری روی چرم و چوب تفاوت چندانی با هم ندارد و فقط برای کار روی چرم رعایت نکاتی الزامی است. در صورتی که به چوب و چرم مناسب دسترسی ندارید می توانید از مقواهای گرم بالا و حتی کاغذ استفاده کنید.

هنر سوخت روی چرم یعنی کاربرد رنگ های تیره از چرم بر روی بوم مورد نظر و نصب و چسباندن آنها در کنار همدیگر. درحال حاضر از استادان پیشکسوت در این هنر چند تن باقی مانده اند. در این نوع هنر، گاهی از همه تزئینات رایج روی چرم نیز استفاده می شود.

وجه تسمیه هنر سوخت را به دو دلیل دانسته اند اول کاربرد رنگ های سوخته یعنی رنگ های غیر شفاف و پخته در هنر سوخت چرم بر خلاف هنر مینیاتور و نقاشی ایرانی ،این امر از مبانی و اصول اصلی هنر سوخت چرم است.

دوم به دلیل ایجاد نقوش برجسته بر روی قطعات چرم تیماج که به دو روش ضربی و یا توسط ابزار های گداخته می باشد. ار آنجا که معمولا کتب ، واجد نسخه های متعددی هستند،مگر در موارد استثنائی امکان جلد سازی به شیوه سوخت چرم با ابزار های گداخته وهمچنین خلق آثار پرکار روی آن معمول نبوده و به همین علت جلد سازان بیشتر با تهیه مهرهای فلزی نقش بر جسته مختلف جلد هارا به روش ضربی آماده می کردند.

هنر سوخت احتیاج به تسلط و مهارت در چندین رشته متفاوت دارد از جمله صحافی و کاغذ سازی ،چرم سازی، رنگرزی ،طلاکوبی ،خطاطی ،تذهیب ،تشعیر، مینیاتور که تسلط به هر یک از آنها نیازمند تجارب متفاوت و گوناگون است.

یک تابلو سوخت مجموعه هنرهای اصیل ایرانی به همراه ترکیبی از چندصنعت می باشد وعبارت است ازبرش چرم نازک پوست گوسفند وبه کاربردن آن برای پیاده کردن نقوش و تصاویر و طراحی ختائی در حواشی صور وسپس طلا پوش کردن و صحافی و تشعیر و تذهیب آن، به نحوی که یک تابلوی مینیاتور بوسیله الصاق قطعات چرم های بریده شده شکل می گیرد و در چهار طرف آن اشعاری باهمان چرم ها البته به رنگ سیاه وسفیدکه به شکل حروف درآمده، سطر بندی شده وبا هم پیوند می خورد.

کیفیت یک اثر سوخت به کاربرد مواد اصیل و طبیعی در رنگ ها، استفاده از طلای خالص وپرورده شده ونیز استفاده از چرمهای مرغوب ودرست دباغی شده در آن می باشد.همچنین زیبائی واصالت طرح مورد استفاده نکته حائز اهمیت دیگری در این زمینه می باشد.

طرح های ساده سوخته کاری روی چوب

برای شروع کار به یک طرح مناسب نیاز خواهید داشت. این طرح بسته به سلیقه شما متفاوت خواهد بود. بهتر است برای شروع کار طرحی ساده انتخاب کنید چون بر خلاف تصور اولیه افراد سوخت نگاری بسیار دشوار تر از آن است که تصور می کنید و با انتخاب یک طرح مشکل به زودی از این هنر زده خواهید شد.

بهتر است این هنر را گام به گام و با حوصله دنبال کنید. برای انتقال طرح بر روی چوب (چرم،مقوا و کاغذ) راه های مختلی هست. ساده ترین راه استفاده از کاربن است. باید حتماً از کاربن های مشکی یا زرد استفاده کنید. کاربن های زرد بسیار مناسب هستند به این دلیل که اثری که از آن بر روی چوب می ماند مشکلی برای سایه های ایجاد شده توسط هویه ایجاد نمی کند ولی اثر کاربن های آبی و سیاه بعد از رسیدن حرارت هویه کمی پخش شده و ظاهر کار را خراب می‌کنند.

اما کاربن های زرد اثری بسیار کمرنگ روی چوب می گذارند و وقتی طرحی که دارید خطوط زیادی دارد و پیچیده است، پیدا کردن خطوط مشکل می شود. از کاربن های آبی به هیچ عنوان استفاده نکنید و برای طرح های مشکل تر از کاربن مشکی استفاده کنید. سعی کنید کاربن مارک pelican تهیه کنید. قبل از استفاده از آن با دستمال کاغذی کمی جوهر کاربن را بگیرید تا سطح چوب را سیاه نکند و اثری که روی چوب می گذارد تا حد امکان کمرنگ باشد.

طرح سوخته کاری

در این هنر دقت از جایگاه بالایی برخوردارمی باشد. کوچکترین بی دقتی و حواس پرتی باعث از بین رفتن اثر به طور کامل خواهد شد. تناسب کنتراست های (Contrast) اعمال شده بر روی چوب نیز از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.

در سوخته کاری از دو رنگ اصلی قهوه ای و طلایی استفاده می شود و طیف های مختلفی که از این دو رنگ بوجود می آید، تعیین کننده زیبایی اثر خواهد بود. خلق کنتراست های مختلف از دو رنگی که گفته شد و البته برقراری تناسب بین آنها، تنها هنری است که یک هنرمند سوخته کار پس از انتخاب شایسته طرح باید به منصۀ ظهور بگذارد.

حساسیت بالا باعث می شود که هنرمند تمام تمرکز و توجه خود را در زمان انجام کار، معطوف به آن کرده و کوچک ترین توجهی به اطراف نداشته باشد؛ چون کمترین اختلاف زمانی در انجام سوخت باعث تغییر رنگ چوب و در نتیجه اختلاف در کنتراست ها شده و یا اینکه باعث فرو رفتن نوک بسیار داغ هویه در چوب شده و اثر را از بین خواهد برد. نفس نیز در هنگام انجام سوخت حبس می شود تا کنترل بیشتری بر روی چوب و هویه اعمال گردد.

یکی از مزیت های معرق انعطاف پذیری و قابلیت ترکیب اون با سایر هنرها مثل منبت، مشبک، سوخته کاری است . در اینجا سعی میکنیم توضیحاتی در مورد سوخته کاری معرق ارائه دهیم. سوخته کاری بصورت مجزا و یا بصورت ترکیبی برای عمق بخشی، سه بعدی سازی و سایه زدن کارها استفاده خواهد شد که در صورت کاربرد مناسب جلوه ی بی نظیری به کار خواهد بخشید.

روش دوم سوخته کاری بوسیله ی شن داغ هست که وسایل خاصی نیاز نداشته و برای همه قابل استفاده هست. مسلما قابل حدس می باشد که با این روش نمی توان مثل روش بالا خطوط دقیقی رسم کرد، ولی ابزار بسیار خوبی برای ایجاد سایه و گرادینت های دلخواه می باشد.

برای این روش ابتدا کمی شن رو شسته و خشک می کنیم، بعد شن را در یک ظرف فلزی ریخته روی شعله می گذاریم تا شن داغی داشته باشیم. در مرحله بعد شن را بصورت کنترل شده با قاشق روی کار میریزیم. روش سوم هم سوخته کاری بوسیله شعله قابل کنترل هست. برای اینکار از فندک اتمی استفاده می شود. چون هم شعله ی قابل کنترلی دارد و هم قیمت ارزانی.

هنرمندان هنر سوخته کاری

از هنرمندان این رشته علاوه بر میرزا آقا امامی می توان از زینت امامی (دختر میرزا آقا امامی)، حسین خطائی، علی اسفرجانی و خوشنویس زاده نام برد.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

دیپیا اولین سایت کاریابی هنرمندان

اینجا پروژه بگیر یا خودت رو معرفی کن

سخن آخر 

همانطور که گفتیم هنر سوخت کاری روی چوب هنری است که متاسفانه دچار بی‌مهری‌های زیادی شده است و به همین دلیل در این مقاله تصمیم گرفتیم شما را با سوخت کاری روی چوب و ابزار آن آشنا کنیم. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.