خاتم کاری روی چوب

هنر خاتم کاری(Inlay work) یکی از ارزنده ترین و زیباترین صنایع دستی(Handicrafts) ایران است. این هنر در بخش های مختلف کشور به خصوص شیراز و اصفهان رواج دارد. خاتم، هنر آراستن سطح اشیاء چوبی به شکل موزاییک با مثلث های کوچک سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی، استخوانی و فلزی است که از حدود حداقل ۴۰۰ سال پیش به این سو، در بخش های مختلفی از ایران رواج داشته و دارد.

خاتم کاری چیست؟

در گذشته های دور هنرمندان معماری(Architecture) و کاشی کاری برای تکمیل تزئینات اولیه خود از اشکال کوچک چندضلعی که عموما از جنس عاج و آبنوس بود، استفاده می کردند و از آنجا که این قطعه آخرین قطعه الحاقی به حاشیه یا داخل چند ضلعی بوده است آن را خاتم می نامیدند.

نام خاتم را به معنای تمام کننده کار تلقی می کنند. در واقع این هنر را غایت پیشرفت در ترسیم ریزترین رسم های هندسی و الهام کننده این گونه رسم ها می دانند. خاتم کاری، هنر تزیین اشیاء به روش قرار دادن قطعات کوچکی از مواد مختلف به ویژه مواد قیمتی بر روی سطح شیء مورد نظر می باشد. به عبارت دیگر نوعی تزیین سطح به وسیله انواع مواد نظیر فلز، چوب، عاج، شیشه، سنگ و… است .

هنر خاتم در طول پیدایش و تکامل خود سینه به سینه و از استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته و خواه ناخواه با تغییراتی به شکل امروزی در آمده است. در این نقل و انتقال ها چه بسا رموز و اسرار کار که از میان رفته و چه افسانه ها که جای واقعیت را در این فن گرفته است.

آشنایی با پیشینه و تاریخچه خاتم کاری

در قرون اولیه ی اسلام نوعی هنر تزیینی سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشته است که امروزه به آن خاتم مربع می گویند. اجزای تشکیل دهنده در این نوع خاتم به جای مثلث، قطعاتی به شکل مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل و متوازی الاضلاع و لوزی بوده است. این شیوه ساخت تا قرن ها پس از ظهور خاتم از نوع امروزی نیز ادامه داشته و از قدیم ترین نمونه های این نوع خاتم بخشی از سقف مسجد جامع عتیق شیراز است که در تزیین آن از شیوه خاتم مربع استفاده شده است.

نمونه دیگر از این نوع خاتم یک جفت در، در مقبره ی امیر سمرقند است که هم اکنون در موزه ی ارمیتاژ نگهداری می شود. تاریخ ساخت این درها به قرن نهم هجری قمری باز می گردد و در تزیین آن از هنر معرق، کنده کاری خاتم با نقوش هندسی و خط و ثلث استفاده شده است. رواج هنر لایه کوبی در قبل از حمله مغول ها به ایران، بستر مناسبی شده است برای ظهور نوع جدیدی از خاتم در دوره های بعد؛ به ویژه در دوره ی سیطره ی مغول بر ایران.

در این هنر از موادی مانند: چوب، استخوان و فلز استفاده شده و نقش های اجرایی آن عمدتا هندسی، ستاره و گاهی نیز نقوش نخلی پردار است. شیوه کار، مواد و نقش های استفاده شده در آن را می توان مقدمه نوعی معرق و خاتم در دوره ی ایلخانی و تیموری دانست. به طور کلی بر اساس شواهد تاریخی، هنر خاتم به شیوه ی امروزی با شبیه آن در عصر استیلای ایلخانان به ایران پدید آمده است.

هنرمندان ایران پس از آشنایی با هنر خاتم به سبک چینی که اساسا با قرار دادن قطعات کوچک مثلثی در کنار یکدیگر، در دو رنگ سیاه و سفید سطح شیء را تزیین می کردند؛ ذوق و قریحه ی هنری خود را به کار بستند به نوآوری و خلاقیت در عرصه این هنر پرداختند.

آنها با استفاده از قطعاتی به رنگ های قرمز، سبز، زرد و سفید تحولی شگرف در رنگ و نقش و نگار خاتم ایجاد کردند. بر خلاف هنرمندان چینی که در بخش هایی از کار خود از فلز روی و برنج استفاده می کردند، هنرمندان ایران از فلز برنز استفاده کردند و در تزیین آثار خود از طرح های هندسی گوناگون سود جستند. طرح های هندسی ایرانی شامل انواع مثلث ها و چند ضلعی هایی نظیر پنج ضلعی، ده ضلعی و هشت ضلعی بود؛ در حالی که هنرمندان چینی کار خود را روی اشکال مربع، مستطیل یا حداکثر شش ضلعی متمرکز کرده بودند.

خاتم کاری دوره ی تیموری: به هنر خاتم در عصر حکومت تیموری بسیار توجه می شده است؛ به همین علت ساخت خاتم در این دوره رونقی خاص گرفت و هنرمندان دست به خلق آثار گرانبهایی زدند. جایگاه این هنر به چنان مرتبه ای از تعالی و توجه رسید که تیمور لنگ پادشاه گورکانی، دستور داد درهای قصر معروف خود به نام دلگشا را که در سمرقند است با خاتم تزیین کنند. این هنر آنچنان مورد عنایت سلاطین مغول بود که پس از مرگ تیمور، قبر وی نیز با صندوقچه ی خاتم تزیین شد.

خاتم کاری دوره ی صفویه: عصر صفوی یکی از دوره های طلایی هنر خاتم در ایران است. این هنر به ویژه در دوران حکومت شاه عباس کبیر به اوج رشد و شکوفایی خود رسید.

بر اساس شواهد موجود شاید بتوان قرن نهم هجری قمری را نقطه اوج شکوه و شکوفایی هنر خاتم کاری روی مس در ایران دانست. در این دوره تزیین اشیاء چوبی مختلف، انواع جعبه ها و اسباب و آلات موسیقی بسیار دیده می شود.

یکی از نمونه های اعلای هنر خاتم که حکمت، فلسفه، دین و زیبایی را در هم آمیخته است، در خاتم کاری شده در تصویر یوسف و زلیخا، اثر استاد کمال الدین بهزاد پیشوای مکتب هرات (قرن نهم هجری قمری) است. این اثر بی نظیر نمایشی از خاتم مینیاتور یوسف و زلیخاست.

از نظر جغرافیایی، هنر و صنعت خاتم سازی در زمان صفویه بیشتر در شهرهای جنوبی ایران، به ویژه در شیراز، اصفهان و کرمان متمرکز بوده است. بررسی دقیق آثار بر جای مانده از دوره ی صفویه نشان می دهد که در این دوره ساخت خاتم به دو صورت بوده است:

نخست به شیوه ی دوره قبل از سلسله صفوی و به تقلید از هنرمندان دوره ی ایلخانی، به گونه ای که خاتم از قطعاتی به شکل مربع، مستطیل و متوازی الاضلاع و به روی هم چسباندن لایه های چوبی ساخته می شده.

دوم به شیوه ی ابداعی صفوی که همان شیوه گل بندی بود و در آن منشورهای مثلث القاعده را از پهلو کنار هم می چسباندند تا گل و سرانجام قامه پدید آید. در این دوره خاتم مثلث اغلب بر مبنای نقوش هندسی، به ویژه پنج ضلعی ساخته می شده است، و بعد از لایه شدن به صورت تک گل های مجزا یا مرکب در داخل چوب می نشاندند.

از دیگر خصوصیات خاتم در دوره ی صفویه، استفاده از تک گل های نسبتا بزرگ خاتم در تزیین سطح است. نوآوری در نقش ها و طرح ها، استفاده در مواد اولیه متنوع از جمله فلزات گوناگون و بهره گیری از رنگ های مختلف به ویژه رنگ های سبز و قرمز از جمله ویژگی های هنر خاتم در عصر صفوی است.

قدیمی ترین اثر هنر خاتم باقی مانده از دوره صفوی ممکن است صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر (ع) و امام جواد (ع) در کاظمین باشد. این صندوق در اوایل سلطنت شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ ه. ق. به دست استاد هنرمندی به نام محمد جمعه ساخته شده است و نیز شاید قدیمی ترین اثری باشد، که در تزیین آن از حاشیه ی خاتم، زلفک در روی آلت و در وسط لقط ها به صورت تک گل استفاده شده است و امروزه طرح آن به نام خاتم رومی مشهور است.

از دیگر آثار این دوره می توان به:

• صندوق خاتم بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی که به دست استاد محمد جمعه در دوران حکومت شاه اسماعیل ساخته شده.
• صندوق ضریح امام حسن عسکری (ع) در سامرا که نام طرح آن، تند بلوطی است و تاریخ ساخت آن به زمان شاه سلطان حسین صفوی می رسد.
• در ورودی مدرسه ی چهار باغ اصفهان
• درِ خاتم بارگاه حضرت شاه رضا در شهرضای اصفهان اشاره کرد.

در وصف شکوفایی و تعالی هنر خاتم در دوره صفوی، همین قدر بس که هنر خاتم با نام شهر شیراز آوازه ای بی بدیل یافت و این شهر به حدی رسید که خاتم شیراز قرن ها بعد با ویژگی و ظرافت خاص خود همچنان مورد توجه و عنایت هنرمندان و هنر دوستان است.

خاتم کاری دوره ی زندیه

از جمله ویژگی های مهم در آثار خاتم به جای مانده از دوره ی زندیه، استفاده از پنج ضلعی و ده ضلعی در تزیین اشیاء است. گرچه استفاده از اشکال پنج و ده ضلعی قبل از این دوره نیز مرسوم بوده است، هنرمندان دوره زندیه به گونه ای این شیوه را اصلاح کردند که شهرت خاتم کاری با این روش به اوج خود رسید. بازنگری اساسی در چگونگی به کارگیری این رسم های هندسی منجر به ارائه ی بهترین نمونه های خاتم گره در آن زمان شد. به عبارت دیگر ویژگی بارز خاتم در دوره ی زندیه را باید در تکامل و اوج استفاده از گره جستجو کرد.

برای آشنایی با هنر گره‌چینی می‌توانید مقاله مربوط به آن را بخوانید.

از جمله آثار خاتم کاری شده از دوره ی زندیه باید به: صندوقچه ضریح بارگاه حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) در نجف اشرف، صندوقچه ی خاتم مرقد حضرت سیدالشهدا (ع)،همچنین قاب آیینه ی خاتم که در سال ۱۱۲۴ ه. ق. در کرمان ساخته شده و اکنون در موزه ی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم (امین صنایع) نگهداری می شود، اشاره کرد. از دیگر آثار زیبای ساخته شده در این دوره، دو لنگه درِ خاتم موجود در موزه ی ایران باستان است که ظاهرا به دستور کریم خان زند ساخته شده است.

خاتم کاری دوره ی قاجار

در دوره ی قاجار بیش از آن که ویژگی های ممتاز و مثبتی در عرصه این هنر خودنمایی کند، عنصر الخطاط و نکات منفی در اکثر روش ها و مصالح استفاده شده در آثار خاتم به چشم می خورد. استفاده از آسترهای کاغذی به جای چوب، به کارگیری مفتول های ساییده نشده و گرد، مصرف مواد اولیه ی بی ارزش و بدلی استفاده از استخوان به جای عاج، چوب فوفل به جای آبنوس و به کارگیری چوب عناب به جای بقم و عدم رعایت نظم هندسی، از جمله میراث شوم باقی مانده از دوره ی قاجار در این هنر است.

ویژگی خاتم در عصر قاجار که در بعضی آثار دیده می شود، به کارگیری خاتم به صورت نیمه معرق است. این کار که در اصل، ابتکاری دیگر از هنرمندان دوره ی قاجار است که در گذشته سابقه نداشته و اساسا نقطه ی آغازین تلفیق دو هنر خاتم و معرق به حساب می آید. از این شیوه بیشتر در تزیین قاب آیینه ها و درها استفاده می شده است. با وجود ضربه هایی که در دوره ی قاجار به هنر خاتم وارد آمد مانع از رشد و پویایی این هنر اصیل نشد و به همت هنرمندان شاهد خلاقیت و نوآوری بودیم.

از جمله این نوآوری ها به کارگیری اشکال هشت و شش ضلعی به جای اشکال ده و پنج ضلعی مرسوم بود. به کارگیری طرح ها و حواشی جدیدی نظیر جو سفید جو سیمی، طاقی، ابری یک دُوری و دو دوری و حتی سه دوری، شش گلی، بغل شش سیمی، تو گلو سیمی، متن تو گلو سبز، متن قرمز تو گلو سبز و متن سبز یا قرمز تو گلو مروارید در این دوره شروع و مرسوم شد.

از جمله آثار دوره ی قاجار، درهای امارت تخت مرمر است که تاریخ ساخت آن به دوره ی زمامداری آقا محمد خان بنیانگذار سلسله قاجار باز می گردد. آثار دیگر شامل: درِ خزانه بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری و درهای امام زاده زید و همچنین در خاتم کاری باشکوهی که به دست هنرمندان شیرازی ساخته شده و اکنون در موزه ی ایران باستان نگهداری می شود، می باشند.

با تأسیس مدرسه ی صنایع مستظرفه به همت هنرمند بزرگ، مرحوم محمد غفاری، معروف به کمال الملک در سال ۱۳۰۷ ه. ش. در تهران، و توجه خاص به صنایع مستظرفه در این دوران، موجب گسترش دامنه به کارگیری خاتم در تزیین اشیاء و اماكن خاص شد. تالار خاتم کاخ مرمر، تالار خاتم مجلس شورا و صدها اثر زیبا و با ارزش در این دوره ساخته شدند.

خاتم کاری دوره ی پهلوی

در دوره ی پهلوی رنگ های شیمیایی جانشین رنگ های طبیعی و سنتی شد که ضربه ای هولناک بر اصالت طبیعی خاتم زد. نشاندن چوب های نه چندان با ارزش به جای چوب های با ارزشی چون آبنوس و فوفل، استفاده از استخوان گاو و اسب و حتى الاغ از جمله ویژگی های آثار خاتم ساخته شده در این دوران است. همچنین در این دوره به جای استخوان رنگ شده ی شتر برای رنگ سبز، از چوب رنگ شده نارنج و به جای مفتول های برنجی از مفتول های مسی استفاده می شد.

دوره ی پهلوی یکی از پرکارترین دوره های هنر خاتم سازی در طول تاریخ پیدایش و تکامل این هنر است. در این دوره آثار با ارزشی پدید می آید که در نوع خود از بهترین نمونه های خاتم می باشد. این آثار شامل: تالار خاتم کاخ مرمر، تالار خاتم مجلس شورا، میز خاتم نیم گرد، اهدایی به آیزنهاور، رئیس جمهور وقت امریکا و میز اهدایی به ملکه الیزابت.

علاوه بر نمونه ها و آثار ذکر شده، آثار زیبای دیگری نیز در این دوره ساخته شده است که صندوق خاتم بارگاه حضرت زینب در سوریه، صندوق قبر حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) در شهر ری، صندوق بارگاه حضرت احمدبن موسی شاه چراغ (ع) و صندوق مزار سید میرمحمد (ع) در شیراز از آن جمله اند.

هنرمندان خاتم ساز، تلفیق هنر خاتم سازی با سایر هنرهای تزیینی، از جمله منبت و معرق را که در دوره پهلوی شروع شده بود پس از انقلاب نیز دنبال کردند؛ اما ممکن است ورود خط و کتیبه های خطی به ویژه خط کوفی به عرصه هنر خاتم یکی از منحصر به فردترین ویژگی های آثار خاتم ساخته شده پس از انقلاب اسلامی باشد. از دیگر ویژگی های خاتم بعد از انقلاب استفاده مکرر از گل بندی های هشت و پنج و چهار ضلعی و اهتمام هنرمندان خاتم ساز به تهیه ی خاتم های ریز در نقش های مختلف است.

آموزش خاتم کاری

مواد و مصالح لازم در هنر خاتم کاری

این مواد و مصالح را می توان از نظر نوع کاربرد و استفاده حداقل در پنج گروه مجزا مطالعه کرد. این پنج گروه عبارتند از: انواع چوب، استخوان، مفتول، مواد چسباننده و جلادهنده.

• انواع چوب در خاتم کاری

در عرصه ی هنر خاتم، چوب نقشی محوری و بنیادین دارد و اساساً هنر خاتم را می توان هنری چوبین نامید. استفاده از این ماده بسته به نوع، رنگ، سختی و نرمی آن، متفاوت است این تفاوت در کاربرد را در دو بخش عمده می توان بررسی کرد:

• چوب هایی که برای زیر ساخت یا بستر کار خاتم استفاده می شود.
• چوب هایی که در متن خاتم و برای تزئین به کار برده می شود.

از مهمترین چوب هایی که مناسب خاتم کاری هستند می توان به چوب های آبنوس، افرا، فوفل، گردو، عناب، نارنج، بقم، شمشاد، آلوچه، گلابی، توسکا، کاج ،سپیدار و شاه چوب اشاره کرد. در هنر خاتم کاری علاوه بر اینکه از چوب استفاده می شود از مواد و مصالح دیگر نظیر عاج، استخوان، صدف و فیبر سفید هم استفاده می کنند.

• انواع مفتول و لایه

مهم ترین فلزهای به کار رفته در آثار خاتم قدیمی، طلا(Gold)، نقره(silver)، برنج(brass) و مس(Copper) بودند که به کار بردن فلز طلا و نقره به علت گرانی آنها، تنها در آثار معدودی از صنایع خاتم گذشته به چشم می خورد اما برنج و مس همچنان جایگاه خود را در عرصه این هنر حفظ کرده اند.

به کارگیری مفتول های برنجی و مسی به علت رنگ زرد و سرخ فام آنها بیش از سایر فلزات به چشم می خورد. این فلزات ضمن زیبایی و ارزانی نسبی، ابزارخوری و چسب خوری خوبی دارند و مقاومت مناسبی در برابر عوامل طبیعی، به ویژه اکسیداسیون دارند.

کاربرد مفتول های فلزی اساساً در ساخت مبدأهای شش ضلعی یا چند ضلعی های دیگر است. در خاتم، فلزات علاوه بر شکل مفتولی به صورت نوارهای نازک برای ایجاد خطوط حاشیه و جداکننده نقش های خاتم استفاده می شوند. این نوارها که معمولاً به رنگ طلایی هستند و از جنس برنج انتخاب می شوند، اصطلاحاً لایه یا لاتون نامیده می شوند. استفاده از لایه های فلزی در لابه لای پره ها، تو گلوها و گل ها، ضمن جدا سازی فضاهای منقوش، جلوه ی بیشتری به نقوش و نیز زیبایی خاصی به خاتم می دهد.

• انواع چسب

مواد چسباننده ای را که در خاتم مصرف می شوند می توان به دو دسته چسب های سنتی و چسب های صنعتی تقسیم کرد. مهم ترین چسب سنتی، سریشم حیوانی است که از گذشته های دور هنرمندان خاتم ساز از آن استفاده می کرده اند و با توجه به شواهد موجود می توان ادعا کرد که این چسب صد در صد ایرانی است و به دست هنرمندان این مرز و بوم ساخته شده است.

چسب سریشم که چسب حیوانی نیز نامیده می شود از حیواناتی چون گاو و گوسفند به دست می آید. قدرت چسبندگی این ماده و دوام آن بعد از خشک شدن بسیار بالاست و سال ها بعد از استفاده، نسبت به سایر چسب ها هنوز هم در استحکام و قدرت چسبندگی آن کمترین تغییر ایجاد می شود.

سریشم یا چسب حیوانی، ماده لزج غضروفی شکلی است که مستقیماً از بخش هایی از بدن حیواناتی چون گاو و گوسفند به دست می آید. برای تهیه این چسب بیشتر از پیه یا پاچه گاو و گوسفند استفاده می شود و چسب هایی که از این مواد تهیه می شوند بسیار محکم و با دوام اند. امروزه سریشم حیوانی به صورت تکه های جامد در بازار عرضه می شود و معمولاً هنرمندان خاتم ساز کمتر به ساخت و تهیه آن فکر می کنند.

این ماده تنها در صورت استفاده صحیح قدرت چسبندگی بالای خود را نشان می دهد. به طور کلی از چسب سریشم به دو صورت سریشم گرم و سریشم سرد استفاده می شود.

• چسب فوری

این نوع چسب صنعتی غالباً به رنگ بژ است و پس از مصرف به سرعت خشک می شود، به همین علت به آن چسب فوری می گویند. از این نوع چسب معمولاً برای چسباندن قطعات ریز و درشت چوبی و تخته ای به یکدیگر استفاده می شود. مقاومت و استحکام بسیار بالای این چسب پس از خشک شدن موجب شده است تا از این چسب برای اتصال سمباده به صفحه چرخ سمباده برقی استفاده شود.

• انواع لاک و جلادهنده

به منظور حفاظت و نگهداری خاتم در برابر عوامل طبیعی از جمله رطوبت و اکسیداسیون، پس از اتمام کار، روی آن را با ماده ای شفاف می پوشانند تا ضمن جلوه بیشتر خاتم، پوشش حفاظتی مناسبی نیز به آن داده شود.

• پولیستر(Polyester)

این نوع لاک که یک فرآورده نفتی است، از جمله پوشش های بسیار مناسب برای حفاظت خاتم محسوب می شود. از ویژگی های لاک پولیستر، نسوز بودن و عایق بودن آن در برابر رطوبت هواست. در حال حاضر این ماده، بهترین پوشش عایق خاتم است.

• کیلر

این ماده نیز از فرآورده های نفتی است که پس از معرفی، توجه هنرمندان خاتم ساز را به خود جلب کرد. از این ماده شیمیایی پس از پرداخت نهایی کار خاتم و با هدف ایجاد عایق و پوشش خارجی استفاده می شود. رنگ شفاف و شیشه ای این ماده همانند پولیستر ضمن حفاظت و نگهداری از خاتم جلوه و جلای خاص به آن می دهد.

ابزار مورد نیاز در هنر خاتم کاری

به طور کلی در ساخت خاتم، ابزار و آلات مخصوصی به کار می رود که آنها را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

• ابزارهای برنده شامل انواع اره
• ابزارهای ساینده شامل انواع رنده، سوهان، سمباده و مغار
• انواع پرس شامل انواع گیره ها
• ابزارهای طراحی و کارگاهی

مراحل ساخت خاتم

مهم ترین مراحلی که در تهیه خاتم وجود دارند و بی دقتی و قصور در آنها موجب می شود تا ضربه ای جبران ناپذیر به پیکره این هنر اصیل وارد شود بدین قرار است:

• تهیه نقشه برای نشان دادن چگونگی چیدن قطعات خاتم
• تهیه و آماده کردن مواد اولیه لازم بر اساس نوع کار و نوع طرح
• پیچیدن خاتم (گل ها)
• برش قطعات و پرس کردن آنها
• انتخاب زیرساخت (سطحی که قرار است خاتم روی آن سوار گردد)
• چسباندن برش های خاتم روی سطح زیرساخت
• پرداخت و جلاکاری

در قدیم تنها رنگ غیرطبیعی که خاتم سازان استفاده می کردند، رنگ سبز بوده که به روش رنگ زنگاری تهیه می شده است. استفاده از رنگ های مختلف برای تهیه مثلث های رنگی، به ویژه از زمانی مرسوم گشت که دسترسی به مواد اولیه ای چون فوفل و عناب کمیاب یا نایاب شد.

پیچیدن خاتم (گل ها)

منظور از پیچیدن گل ها، کنار یکدیگر قرار دادن انواع مصالح خاتم سازی است به گونه ای که از اجتماع آنها طرح نهایی یا گلی به دست آید که برای کار در نظر گرفته و استفاده شود. ساخت گل که در واقع مهم ترین بخش تشکیل دهنده یک خاتم است بستگی به نوع آن دارد. چون مبنای نقوش خاتم اشکال هندسی است و زیبایی این اشکال به رعایت نظم در آنهاست؛ بنابراین مهم ترین اصل برای خانم خوب، داشتن نظم هندسی است، به عبارت دیگر حفظ روابط هندسی در چیدن قطعات و وجود این نظم در اجرای تشکیل دهنده یک واحد که در نهایت تابع یک نظم دقیق هندسی از پیش تعیین شده باشد، لازمه ی یک اثر ماندگار و بدیع است؛ بر همین اساس هر چه خطوط و اشکال در خاتم موزون تر و متفاوت تر باشند، ارزش هنری آن بیشتر است.

استفاده از آستر در پشت برش های خاتم و چسب مرغوب (ترجیحا سریشم گرم) از ویژگی های بسیار مهم خاتم مرغوب به شمار می آید. آستر کردن خاتم ضمن زیباتر جلوه دادن آن، کمک زیادی به استحکام آن می کند. شبکه ها و زمینه های شکل گیری نقوش هندسی در هنر خاتم کاری عبارت اند از:

١- شبکه مربع: هر گاه اضلاع یک مربع را به اندازه های مساوی تقسیم کنیم و سپس اندازه های به دست آمده را به طور دقیق به هم وصل کنیم، خانه های مربع شکل.

کوچکتری درون مربع بزرگ به دست می آید که در اصطلاح شبکه ی مربع می گویند. از این شبکه برای ترسیم نقوشی چون نقش موج و سلی که بیشتر برای حاشیه به کار می روند استفاده می شود.

چنانچه مربع های کوچکتری در داخل مربع بزرگ به صورت مورب و با زاویه ی 45 درجه نسبت به اضلاع مربع بزرگ رسم شوند، آن شبکه را شبکه ی مربع مورب می نامند. از این شبکه در رسم نقوشی چون شمسه، پیلی و نقش خشت استفاده می شود.

• کاربرد شبکه مربع در خاتم: از مهم ترین نقوش خاتمی که با استفاده از این شبکه ساخته می شوند می توان به نقش هایی چون زلفک، چشم بلبلی، مورد و مدخل اشاره کرد. استفاده از این نقوش در آثار خاتم دوره صفوی بیشتر دیده می شود.
• شبکه لوزی: در این شبکه همانگونه که از نام آن پیداست به جای مربع از لوزی استفاده می کنند و درون آن را نیز با دقت به لوزی های کوچکتر تقسیم می کنند.
• شبکه مثلث: هر گاه شبکه لوزی به دست آمده را به گونه ای تغییر دهیم که هر یک از لوزی های موجود در شبکه به دو مثلث تبدیل شود در این صورت شبکه ی به دست آمده، شبکه ی مثلث نام می گیرد. شبکه ی مثلث از جمله شبکه هایی است که کاربرد فراوانی در طراحی نقش های هنر خاتم دارد. متداول ترین نقوش خاتم که در رسم آنها از شبکه ی مثلث استفاده می شود عبارت اند از: نقش لانه زنبوری، شش و شمسه، شمسه ی لوز، نقش ابابیل و نقش جناقی.
• یک شبکه دایره: دایره که کامل ترین شکل هندسی است می تواند به تنهایی جانشین مطمئنی برای سه شبکه قبلی باشد. به عبارت دیگر کلیه ی اشکال هندسی را که نیاز به رسم شبکه دارند. می توان با این شکل هندسی ترسیم نمود؛ بنابراین دایره را می توان زیر نقش یا شبکه ی مادر برای کلیه نقوش و زیر نقش های هندسی دانست. زیرنقش یا شبکه ی دایره شبکه ی مناسبی برای رسم گره های خاصی چون گره هشت و چهار لنگه، گره شمسه و چهار لنگه، گره هشت زمزم، سرمه دان و چلیپاست.

به طور کلی نقوش و طرح هایی که در خاتم استفاده می شوند را می توان به دو گروه مجزا تقسیم کرد.

• گروه اول نقوشی که در حاشیه ی خاتم
•  گروه دوم نقوشی که در متن خاتم به کار می روند.

مهم ترین نقوش حاشیه ی خاتم عبارت اند از: حاشیه ی جوسیمی، حاشیه ی شمسه دار، حاشیه ی لوزی، حاشیه جویی، حاشیه برگی، حاشیه ی توگلو استخوان، حاشیه ی نیم طره و حاشیه ی کپه ای.

مهم ترین نقوش به کار رفته در متن خاتم عبارت اند از: طاقی، تو گلو سبز، پره واروی شمسه دار، عالم زر، ابری دو دوری، پره واروی بغل شش سیمی و خاتم هشت و چهار ترنج.

مهم ترین نمونه های خاتم عبارت اند از:

• خاتم نه گلی ساده: این نمونه از نمونه های ساده و کم کار خاتم است و رنگ های به کار رفته در آن بیشتر رنگ های سیاه و سفید هستند.
• خاتم ابری: یک نوع خاتم شش ضلعی است که واحد گل های آن شش ضلعی های مختلفند و برای تهیه یک قامه آن ۲۰ عدد شش ضلعی و ۵۰ عدد پره به کار می رود.
• خاتم شش ضلعی با لغت قمی یا پره واروی عالم زر: این نوع خاتم از نوع شش ضلعی است که در ساخت آن از مفتول ۲۲ ساخته می شود و پره های آن به جای چهار مثلث از نه مثلث تشکیل می شود.
• خاتم پره وارو: این خاتم شبیه خاتم عالم زر است که معمولا از مفتول ۲۲ ساخته می شود و تو گلوی های آن ۳۹ مثلث دارند.
• خاتم گرہ: علاوه بر نمونه های ذکر شده گاهی از خود خاتم به صورت گره استفاده می شود یعنی اجزاء تشکیل دهنده خاتم به جای مثلث، لقاط مختلف یک گره می شوند.

روش ساخت اشیا خاتم کاری شده

• بریدن و آماده کردن مواد خام.
• سوار کردن شش های مرکب و میله ها.
• پیچیدن خاتم.
• به هم چسباندن گلها و بسته بندی آنها.
• بریدن بسته ها و لایه های پشت.
• برش طولی توره ها و سوار کردن ورقه ها.
• نصب خاتم.

مراکز مهم خاتم کاری ایران

مهم ترین مراکز خاتم ایران در گذشته، شهرهایی بودند که مرکز خلافت و حکومت بودند؛ از این میان شهرهای شیراز، اصفهان و تهران بیش از سایر شهرها پذیرایی هنرمندان خاتم ساز بوده اند. شهرهای شیراز و اصفهان از نظر کثرت کارگاه ها و هنرمندان و نیز از نظر ظرافت و زیبایی آثار هنری در ساخت خاتم شهرتی ماندگار کسب کرده اند. بر اساس تحقیقات، در حال حاضر نیز، مهم ترین مراکز تهیه و تولید خاتم در ایران به ترتیب: شهرهای اصفهان، شیراز و تهران می باشند.

برای آگاهی از قیمت صنایع دستی خاتم‌کاری روی چوب به ادامه مطلب مراجعه کنید.

سخن آخر

همانطور که گفتیم خاتم، هنر آراستن سطح اشیاء چوبی به شکل موزاییک با مثلث های کوچک سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی، استخوانی و فلزی است و در شهرهای مثل شیراز و اصفهان بسیار رواج دارد. ما نیز در این راستا تصمیم داشتیم در این مقاله شما را با خاتم کاری روی چوب آشنا کنیم. ممنون از اینکه تا پایان این مقاله همراه ما بودید.