قلم زنی روی مس

قلم زنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس،طلا، نقره، برنج و یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش بر روی اجسام فلزی. قلم زنی یکی از رشته های هنرهای سنتی ایران است که در دسته بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد.

قلم زنی

نخستین مرحله ی ساخت محصولات مسی و برنجی را طبعاً تهیه ی مواد اولیه ی آن تشکیل می دهد. برای تهیه ی مواد اولیه ی (مس و برنج) معمولاً از اسقاطی های مس و برنج که از مراکز گوناگون جمع آوری و خریداری می شود، استفاده می گردد، ضمن آنکه در بعضی مواقع از شمش یا ورقه های آماده نیز برای ساخت استفاده می شود.

در صورت به کارگیری اسقاطی ها، آنها را ذوب کرده و به صورت شمش در می آورند، برای تهیه ی آلیاژ مس و برنج به میزان ۵۰٪ از این فلزات را در حین ذوب با هم مخلوط نموده و به صورت شمش هایی که هرکدام حدود ۴ تا ۵ کیلوگرم وزن دارند، درمی آورند. سازندگان محصولات مسی و برنجی، پس از تهیه ی شمش، آن را به کارگاه نورد منتقل می کنند تا پس از نورد، ورقه های مسی و برنجی با ضخامت های مورد نیاز که معمولاً خیلی کم و بعضی اوقات (در مورد آلیاژ) به ۰/۹ میلی متر نیز می رسد، تحویل گیرند. ورقه های آماده شده را به کارگاه ساخت محصولات آورده و استادکار براساس شیوه های زیر اقدام به ساخت محصول می نماید:

طرح قلم زنی روی مس

برای قلمزنی ابتدا پشت سطح شیء یا اثری را که قرار است، قلمزنی کنند، با قیر می پوشانند تا ظرف طی مرحله ی قلمزنی بر اثر ضربات چکش و فشار قلم، تاب برنداشته و هم از سر و صدای زیاد جلوگیری شود. برای این عمل یعنی قیراندود کردن پشت کار، قیر جامد را در دستگاه ذوب قیر ذوب می کنند. سپس قیر ذوب شده را به صورت لایه لایه روی محل مورد نظر می کشند تا قشر نسبتاً ضخیمی تشکیل گردد.

پس از سرد شدن ظرف، با کشیدن دو غاب سفیدی محل مورد قلمزنی را جهت طراحی آماده می کنند. دو غاب مذکور صرفاً برای بهتر نمایان شدن خطوط طراحی می باشد که به وسیله ی مداد کشیده می شود. طراحی طرح های ظروف قلمزنی که اکثراٌ از طرح های سنتی الهام می گیرد، به چند طریق به مرحله ی اجرا گذاشته می شود:

• رسم طرح توسط شخص قلمزنی که در طراحی نیز مهارت دارد مستقیماً برروی سطح مورد نظر.
• رسم طرح برروی کاغذ، و سوزنی نمودن خطوط اصلی، سپس به وسیله ی کوبیدن سمبه (پارچه ای که درون آن را از گرد زغال یا جوهر پر نموده اند) برروی کاغذ، اثر قسمت های سوراخ شده را بر روی سطح کار، ایجاد و سپس شروع به قلمزنی می نمایند.

برای خرید قلم زنی روی مس به ادامه مطلب مراجعه کنید.

ساخت به روش چکش کاری

در این شیوه استادکار برای ساخت شیء مورد نظر، صفحه هایی مدور از ورق فلز را به اندازه ی معین بریده سپس نوک پرگار را به مرکز دایره، برای تعیین کف شیء (ظرف)، قرار داده، دایره ای کوچک تر رسم می نماید. بعد با به دست گرفتن چکش و وارد آوردن ضربات متوالی دیواره ی ظرف را مشخص می سازد. در ادامه ی کار با استمرار ضربات، شکل نیم کروی ظرف بهتر نمایان می شود و عمل چکش زنی تا زمانی که ظرف آماده گردد، تداوم می یابد.

ساخت به شیوه ی خم کاری

همین عمل توسط ماشینی به نام خم کاری نیز انجام می شود و از این ماشین برای خم کردن و فرم دادن به ظروف یک تکه مانند بشقاب و نظایر آن استفاده می گردد.

در مرحله ی ساخت از ابزار و لوازمی استفاده می گردد که هر یک از آنها کاربرد و نام مشخصی دارد و عبارتند از: چکش درهری، سینه پربزرگ، فروگیری بزرگ، هموارکاری، پاشنه گرد، سینه پر کوچک، هموارکاری بلند، یک سوی کوچک، یک سوی بزرگ، سندانچه ی کوچک، انبردست کوچک، انبردست بزرگ، میل قلوه ی فندقی، سوهان، میل قلوه ی بزرگ، بی سربلند، میخ سرپهن، میخ کاسه ی چهارگوش، شترگلو بادامی (که انواع مختلف دارد)، چکش چوبی، سندان دو سر، سندان محرابی، رنده، تسمه ی خط کش ، متر، قلم تیز سر سمبه، دم باریک، انبردست فرنگی، سوهان دم موش و سوهان ته لاقه (نیم گرد).

پس از انجام کارساخت، چنانچه شیء مورد نظر از چند قسمت مجزا تشکیل شده باشد، ضرورت دارد که عمل لحیم کاری نیز صورت گیرد تا با لحیم کردن آنها بر همدیگر، به صورت یک واحد مستقل درآیند. لحیم با آلیاژی صورت می گیرد که از ترکیب مس، روی و برنج می باشد که همراه پودر تنکار (تنه کار) برای پوشاندن درزها به کار می رود. وجود پودر تنه کار برای پایین آوردن ذوب آلیاژ است. البته باید متذکر شد، ترکیب آلیاژی که برای لحیم کاری در کارگاه سازندگی به کار می رود، با ترکیب آلیاژ لحیم کاری بعد از مرحله ی قلمزنی تفاوت دارد. بعد از آماده شدن زیر ساخت ظرف برای محو اثرات چکش بر بدنه، سطح آن را رنده یا چرخ کاری می نمایند. چرخ کاری به وسیله ی ماشین صورت می پذیرد.

در این مرحله زیر ساخت شیء مورد نظر به پایان رسیده و آماده ی سفیدکاری است. در کنار چرخ کاری عملی به نام سوهان کاری انجام می شود که تقریباً هدف هر دو یکسان است با این تفاوت که در مرحله ی چرخ کاری ظروفی از قبیل قندان، پایه ها و قسمت های مدور یک ظرف را جهت صیقلی کردن و رطرف نمودن زائده هایی که بر اثر لحیم کاری و اثرات چکش به وجود آمده، مورد عمل قرار می دهند.

اما در مرحله ی سوهان کاری، ابزار کار فقط از چند نوع سوهان تشکیل می گردد که جهت صیقل نمودن لبه های ظروف و پایه ی گلدآن ها و شمعدآن ها به کار گرفته می شود و ناهمواری های لبه ها را با کشیدن سوهان برآنها رفع نموده و سپس سمباده ای نیز برای رفع رسوبات و تراشه های فلز بر سطح آن می کشند.

ظروف مسی ساخته شده پس از اتمام مراحل ساخت، جهت سفیدکاری به کارگاه سفیدگری برده می شود. در این کارگاه عمل سفیدگری توسط مواد مخصوص و به کمک ابزار و وسایلی صورت می گیرد. مواد لازم جهت سفید نمودن ظروف مسی شامل پودر نشادر، پنبه و قلع می باشد.

برای انجام عمل سفیدگری، ابتدا ظرف را شسته و تمیز می نمایند. سپس آن را روی آتش گرفته تا به خوبی داغ شود. بعد مقداری از قلع جامد را بر روی ظرف مالیده که بلافاصله به علت بالا بودن حرارت بدنه ی ظرف، ذوب می شود. سپس پنبه را در پودر نشادر زده و آن را محکم بر روی ظرف می کشند. با تکرار این عمل، قلع بر تمامی سطح ظرف منتقل می شود تا ظرف سفید شده و آماده ی قلمزنی گردد.

برای آشنایی با هنر قلم زنی روی نقره بر روی لینک کلیک کنید.

ظروف مسی

یکی از ظرایف صنایع دستی ایران، #قلمزنی بر روی انواع فلزات و آلیاژهاست که سابقه ای بسیار طولانی دارد. قلمزنی هنر نقر(کندن) نقوش بر اشیاء فلزی است. این هنر در کشورمان همواره با استیل ایرانی ملازمت داشته و نقوش آن، گل و بته های ایرانی بوده است در نقر فلز معمولاً منقاش قلمزن، تراشه های فلزی یا ناهمواری هایی در حدود خطوط شکاف ها باقی می گذارد و استاد قلمزن یعنی صنعت گری که کاراو قلمزنی است، در پایان کار، این تراشه ها را با کاغذ سمباده پاک می کند و خطوط را هموار می سازد.

به هرحال قلمزنی هنری است که طی آن هنرمند قلمزن، نقوش اصیل و سنتی را با ابزار و وسایل ساده و دستی ولی با مهارت و هنرمندی، بر روی شی ء مورد نظر نقر می کند. درگذشته هنرمندان این رشته در زمینه ی ساخت و پرداخت انواع ظروف و آثار دیگری از فلزات و آلیاژهای مختلف فعالیت داشتند و بر روی طلا و نقره نیز به قلمزنی می پرداختند۔

ولی در حال حاضر، کار این گروه بیشتر به نقش نشاندن بر روی مس و برنج و آلیاژهای مختلف و ندرتاً به قلمزنی بر روی نقره محدود می شود. همچنین درگذشته هنرمندان این رشته اشیاء و آثار و محصولاتی را که به قلمزنی روی آن می پرداختند، خودشان تهیه می کردند. درحالی که هم اینک این کار توسط کارگاه های ساخت انجام می شود و کمتر اتفاق می افتد که صنعت گر قلمزنی، خود کار ساخت شیء را نیز انجام دهد.

برای آشنایی با ظروف مسی می‌توانید بر روی لینک کلیک کنید.

آموزش کار روی مس

در حال حاضر در اصفهان یعنی مهمترین مرکز ساخت و قلمزنی مس و برنج، حدود ۸۱٪ از قلمزنان خود طراح و اجرا کننده می باشند. حدود ۷٪ از طرح های دیگران استفاده نموده و طرح های خریداری شده را که بر روی کاغذ کشیده شده مورد استفاده قرار داده و کپی کاری می کنند، ۱۲٪ دیگر نیز صرفاً به خرده کاری می پردازند.

زمانی که طرح ها و نقوش روی کار پیاده شدند، به وسیله ی ابزاری به نام نیم بر یا قلم خطوط اصلی را کنده کاری می کنند. آن گاه زمینه های کار را به وسیله ی ابزارهای مختلف که انواع گوناگون قلم فلزی می باشد نقش می زنند و به اصطلاح پر می کنند. سپس نوبت روسازی است که در این مرحله روی طرح ها را با قلم هایی که بر سرآنها نقش مایه های مختلفی حک شده است، تزیین می نمایند.

قلم های این مرحله عبارتند از: حصیری، قلم گیری، گرسواد، سمبه، یک تو، نیم ور، کلفتی، کف تخت و … که این نام گذاری متناسب با نقش های حک شده بر سر هر کدام می باشد.

قلم هایی که در زمینه سازی به کار می روند، عبارتند از: شوته، گرسوم، تک، یک تو. قلمزنی به شیوه های مختلفی انجام می شود، در صورتی که فقط گود کردن خطوط موردنظر صنعت گر باشد، کار تقریباً ساده است. چه آنکه این کار به سادگی قابل انجام بوده و وی می تواند به کمک ضرباتی که بر خطوط وارد می آورد، به آنها حالت فرورفتگی بدهد ولی در اکثر موارد، قلمزنی بر روی فلز به طور برجسته انجام می شود یا ترکیبی از نقوش برجسته و فرورفته است که در این صورت می بایست قسمت های متن طرح با کمک ابزاری خاص کوبیده و گود شود تا خطوط برجسته بماند و خودشان را نشان دهند.

گاهی نیز استادکار مربوطه ناچار است برای تکمیل کار از دو سوی محصول به قلمزنی بپردازد، که در این صورت بعد از اتمام قلمزنی یک روی محصول، قیر آن را پاک کرده و روی دیگرش را در قیر قرار می دهد و عمل قلمزنی را به انجام می رساند.

بدیهی است در شرایطی که فرضاً قلمزنی بر روی شیء همواره نظیر(سینی، بشقاب، کاسه و…) مورد نظر باشد، این کار به سهولت امکان پذیر بوده و صنعت گر مشکلی نخواهد داشت. ولی چنانچه شیئی که قلمزنی بر روی آن انجام می شود، دارای حالت کروی یا بسته باشد (نظیر تنگ های دهان تنگ، گلدان و…) صنعت گران معمولاً قسمتی را که باید برجسته نمایانده شود، به طور مجزا ساخته و آن را به گونه ای کاملاً ظریف بر روی کار لحیم می کنند.

قسمتی که به طور افزوده بر روی محصول قرار می گیرد، برای آنکه از زیبایی فرآورده نکاهد، معمولاً با نقوش فرورفته ا ی که لبه ی آن را با سطح محصول پیوند می دهد، محاط می شود. گاهی نیز هنرمند قلمزن برحسب ضرورت یا بنا به ذوق و سلیقه ی خود به مشبک کاری، ترصیع و طلاکوبی محصول می پردازد.

نقوشی که امروزه مورد استفاده ی قلمزنان قرار می گیرد، بسیار متنوع بوده ومتداولترین آنها عبارتند از: مشبک (که خود نوعی از قلمزنی می باشد)، اسلیمی، ختایی، گل و بوته ی شاه عباسی، مسجد شیخ لطف ا…، منبت، اشکال حیوانی، شکار و… که در واقع این طرح ها از نگاره های عامیانه یا سنتی الهام و مایه گرفته است، در مرحله ی قلمزنی از وسایلی استفاده می شود که عمدتاً عبارتند از:

• انواع قلم ها (که گاه تعدادشان به ۱۴۰ یا بیشتر نیز می رسد.)
• پرگار (در اندازه های مختلف)
• چکش ۴- متر ۵- قیچی ۶- دستگاه ذوب قیر

پس از اتمام کلیه ی عملیات قلمزنی، قیر را به وسیله ی حرارت از محصول جدا كرده و باقیمانده ی آن بر بدنه ی ظرف را نیز توسط نفت پاک می کنند. سپس ظرف جهت هموار کردن یا صاف کاری و در صورتی که قطعات جداگانه ای داشته باشد، به منظور سوار کردن قطعات و لحیم کاری، به کارگاه صنعت گر سازنده برده می شود.

البته لحیم کاری در این مرحله توسط آلیاژ قلع صورت می گیرد تا قسمت لحیم شده هم رنگ زمینه ی ظرف باشد و صاف کاری نیز توسط چکش چوبی یا چکشی که بر سر آن چرم قرار داده شده (جهت صاف کردن و هموار کردن ظرف که در هنگام قلمزنی تاب برداشته، فرورفتگی و برآمدگی پیدا کرده) انجام می پذیرد.

پس از صاف کاری و چسباندن قطعات، ظرف جهت پرداخت شدن به کارگاه پرداخت کاری برده می شود و به وسیله ی فرچه با صابون تمیز و پرداخت می گردد. بعد از آن، از یک نوع واکس مخصوص یا دوده برای جلای کار استفاده می شود، ذکر این نکته ضروری است که تا حدود ۳۰ سال قبل، کار پرداخت تماماً با دست صورت می گرفته است ولی در حال حاضر به وسیله ی دستگاه فرچه نیز صورت می پذیرد.

مرحله ى نهایی و تکمیلی کار سیاه کاری است که در کارگاه قلمزنی انجام می شود، به این ترتیب که سطوح قلمزنی شده را به وسیله ی مخلوطی از دوده و واکس می پوشانند، به نحوی که کلیه ی قسمت های فرورفته از این مخلوط پر شود. سپسں سطح کار را به وسیله ی قطعاتی از پارچه پاک کرده و صیقل می دهند، لذا کلیه ی جزییات قلم خورده و فرورفته به رنگ سیاه و قسمت های برجسته به رنگ اصلی ظرف درمی آیند که البته این امر موجب نمایاندن بیشتر و بهتر خطوط طرح و در نتیجه زیبایی فزونتر محصول می شود. در حال حاضر علاوه بر اصفهان که قلمزنی مس و برنج در آن از رونق فوق العاده ا ی برخوردار است، در شهرهای تهران، طبس و کرمانشاه قلمزنی روی مس تا حدودی مرسوم و متداول است.

هنرمند شهرت رو در دیپیا پیدا کن

دنبال قلمزن حرفه ای می گردی؟ برای آموزش؟

ایده داری؟ اینجا هنرمندا برات می سازن

ما در این مقاله، درباره قلمزنی روی مس و انواع آن و تمامی نکات درباره قلم زنی روی مس را گفتیم و امیدواریم که به تمامی سوالات شما درباره قلمزنی رو مس پاسخ داده باشیم. اگر جواب سوالات خود را درباره قلم زنی روی مس نگرفتید بی صبرانه منتظر سوالات خلاقانه شما هستیم تا نهایت تلاش خود را در پیدا کردن جواب آنها بکنیم.